* Tiuj estas francecaj prononcoj. Ruslingvanoj efektive ne asimilas en akvo (ĉar en la rusa /v/ rolas kvazaŭ duonvokalo).
2.8 Distingaj trajtoj de konsonantoj
En preskaŭ ĉiu lingvo la konsonantsistemo estas pli ampleksa ol la sistemo vokala. Ĝi ankaŭ prezentas – tre ofte – malpli koheran simetrion. Tion oni rimarkas ankaŭ ĉe la konsonantoj de Esperanto {ĉi-supre (1)}. Tamen ankaŭ ĉe konsonantoj oni povas fari analizon je distingaj trajtoj; la Esperantan konsonantaron oni povus analizi kiel en la sekvanta matrico (8).
Ni preterlasas j kaj ŭ, kiujn oni povas trakti kiel nesilabajn vokalojn.
(8)
[FORIGITA: Figuro kun matrico de distingaj trajtoj de la Esperanta konsonantaro, akompanata de la ĉi-postaj terminoj.]
sonora
kontinua
detenprokrasta
nazala
antaŭbuŝa
koronala
voĉa
Sufiĉas do sep binaraj trajtoj por klasifiki la konsonantajn fonemojn de Esperanto. * En (8) ĉiu kolumno (t.e. ĉiu fonemo) diferencas per minimume unu trajto disde ĉiu alia kolumno (fonemo). Konsonanto estas sonora se la aerfluo estas libera; kontinua se la aerfluo tra la buŝo super la mezlinio de la lango neniam haltas; detenprokrasta se troviĝas turbulado (mi preferas nomi tiun trajton ‘frikcia’ aŭ ‘turbula’); antaŭbuŝa se la artikulacia punkto estas la gingivoj, la dentoj, aŭ la lipoj; koronala se la lang-antaŭo aŭ langopinto leviĝas; kaj voĉa se troviĝas (aŭ troviĝus kun pli forta aerfluo) voĉkorda vibrado.
* Mi tamen ne akceptas ĉiujn detalojn de la trajtaro proponita de Chomsky kaj Halle (1968), kiun mi sekvis en matrico (8). Interalie mi ne akceptas la doktrinon, ke ĉiu trajto devas esti binara. Sed tie ĉi ne estas loko por eniri tiun demandon. – Alia provo fari trajt-analizon de la Esperanta fonemaro estas tiu de Vasko (1976: 41).
La distinga trajto de voĉeco (/p-b, t-d, k-g, f-v, s-z, ʃ-ʒ, tʃ-dʒ/) prezentas problemon al kelkaj. Tamen estus vere malfacile alpreni internaciajn radikojn, laŭ la 15-a Regulo de la Fundamenta Gramatiko, se ni ne havas tiujn opoziciojn. * Ekzistas lingvoj, kiuj distingas konsonant-fonemojn laŭ aspiracio (/th-t/ ktp), ekzemple la hindia, la taja, la zulua. Aliaj distingas konsonantojn laŭ la mekanismo uzata por estigi la aerfluon bezonatan por la artikulacio; ekzemple la armena kaj la kartvela, la keĉua kaj la ajmara, kun siaj ejektivoj (/t’-t/ ktp), aŭ la zulua kaj la boŝmanaj lingvoj kun siaj klakoj (/ʇ – t/ ktp). Tiajn raraĵojn Esperanto ne konas.
* Tiujn opoziciojn malrekomendis Trubetzkoy (1939b) por fonetike ideala helplingvo, kaj nun ankaŭ White (1972).
Ankaŭ la palatalalveolaroj de Esperanto (ortografie ĉ , ĝ , ŝ , ĵ ) prezentas malfacilaĵojn por kelkaj. Sed la Internacia Lingvo ne konas la distingon, malfacilan por multaj, inter dentala kaj retrofleksa artikulaciaj punktoj (en la hindia /t – ʈ/ ktp), aŭ inter bilabiala kaj labiodentala punktoj (en la eŭea /ɸ-f/ ktp), aŭ inter velara kaj uvulara punktoj (en la klasika araba aŭ en la keĉua /k-q/ ktp). Al ĝi mankas la opozicio inter dentala kaj alveolara punktoj ĉe frikativoj (konata malfacilaĵo de la angla lingvo, /θ-s/ kiel en thin , sin ). Al ĝi mankas la opozicioj de sekundara artikulacio ĉe konsonantoj (konata malfacilaĵo de la rusa, kun ‘molaj’ kaj ‘malmolaj’ konsonantoj, kaj de la araba, kun tielnomate ‘emfazaj’ konsonantoj). La liston oni facile povus longigi.
2.9 Bona kaj malbona prononcadoj
En Esperanto, same kiel en kredeble ĉiu funkcianta lingvo, ne ĉiuj prononcmanieroj estas same ŝatataj. Oni ofte aŭdas opini-esprimojn kiel ‘Li havas malbonan elparolon’, ‘Ŝi tre bone prononcas la lingvon’. Kiun bazon havas tiaj eldiroj? Kiuj estas la kriterioj de bona kaj malbona prononcadoj de Esperanto?
Mi konsentas, ke tiaj opiniesprimoj havas parte estetikan bazon; sed tiun flankon mi volas lasi ekster la nuna diskuto. Do ne estos nun parolo pri belo kaj malbelo.
La unua kriterio, kiun ni povas rimarkigi, estas la praktika . Bona prononco estas tiu, kiu ebligas interkomprenon inter esperantistoj de malsama etna lingvo. Ĝi estas tiu, kiu faciligas (aŭ almenaŭ ne malhelpas) interkomunikiĝon per internacia lingvo. Tial mi malrekomendas, ekzemple, la kutimon de kelkaj angloj prononci /r/ kiel [ʊ] (kvazaŭ nefrikativa [v]), ĉar alilingvanoj povas miskompreni ĝin, aŭdante /v/, tiel ke oni konfuzus ekzemple oro kaj ovo .
La dua kriterio, aŭ eble pli ĝuste kriteriaro, estas lingvistika . Bona prononco estas tiu, kiu spegulas la fonologian karakteron de Esperanto. Ĝi estas tiu, kiu nepre distingas inter ĉiu paro da fonemoj prezentigantaj per malsamaj literoj en la ortografio. Ĝi estas tiu, kiu minimumigas pluralofonecon. Ĝi estas tiu, kiu laŭeble konservas la striktan rilaton inter ortografio kaj prononco. Tial mi malaprobus, ekzemple, se iu hispana aŭ japana esperantisto ne distingus /b/ kaj /v/: kiel ni sciu, ĉu li bolas aŭ volas ? benas aŭ venas ? vidis korbon aŭ korvon ?
La tria kriterio estas geografia . Bona prononco estas tiu, kiu estas geografie neŭtrala. Ĝi estas tiu, kiu ne montras lokajn apartaĵojn, regionismojn aŭ naciismojn. Ĝi estas tiu, kiu ne ebligas al la aŭskultanto diveni, el kiu lando venas la parolanto. Ĝi estas internacia. Tial mi konsilus, ekzemple, ne prononci /o/ kiel diftongon; ĉar diftonga /o/ karakterizas precipe anglalingvanojn. Mi konsilus ne prononci /n/ kiel palatalon ankaŭ /i/; ĉar palatala /n/ en ni karakterizas precipe polojn. Mi konsilus akcenti la antaŭlastan silabon de vorto, ne la lastan; ĉar akcenti la lastan silabon ne nur atencas la 10-an Regulon de la Fundamenta Gramatiko, sed ankaŭ karakterizas precipe francojn. Mi konsilus ne enmeti glotan plozivon ankaŭ ĉiu morfem-komenca vokalo ( ʔalʔirʔejo ), ĉar apartigi tiel la vortelementojn karakterizas precipe germanojn. Mi konsilus ne prononci /n/ en neantaŭvelara pozicio kiel [ŋ] ( min [miŋ] ktp), ĉar tio karakterizas precipe iujn hispanojn.
La kvara kriterio estas sociologia . La socia portanto de la lingvo Esperanto estas ĝia parolantaro, ĝia lingvokomunumo. Tiu kolektivo, geografie disa sed spirite kunligita, havas amason da komunaj kredoj, opinioj, sintenoj – en plej vasta senco, komunan kulturon. Inter tiuj komunaj opinioj estas iuj, kiuj rilatas al la prononcado. Tio ŝajnas esti la klarigo de tio, ke – ekzemple – /r/ prononcata per vibro de la langopinto estas pli ŝatata ol diversaj aliaj specoj, kaj ke e-tembra speco de /l/ estas preferata al speco o- aŭ u-tembra (kian uzas bulgaroj kaj, en iuj pozicioj, parolantoj de la angla, la nederlanda, kaj la portugala).
Pri la fakto, unika en la historio de la homaro, ke Esperanto transformiĝis de kabineta projekto surpapera al vivanta, plene funkcianta lingvo, – pri tio oni plurfoje atentigis. Atentinda estas ankaŭ la fakto, ke ĝi kreis al si normojn de prononcado. Tiuj normoj ne estas absolute unuecaj, kaj certe ne estas observataj de ĉiuj parolantoj de la lingvo; sed estas grava socio-lingvistika fakto, ke ili ekzistas. Se oni foje gratulas min aŭ iun alian pro bona prononcado de Esperanto, tio signifas ke mi, aŭ li, sukcese liberiĝis el la fonetikaj katenoj de la gepatra lingvo por alpreni tiujn normojn... aŭ ke ni saĝe elektis gepatrojn parolantajn la ĉeĥan aŭ la serbokroatan.