En ĉi tiu verko triumfas vere tiu kuraĝa kaj eleganta formo de stilo, kiun mi supre komparis al la impresionisma pentromaniero. Ni vidu kelkajn principojn, laŭ kiuj laboris tiu ĉi majstro de koncizo.
1. Plej libera kaj kuraĝa verbigo de substantivoj. Ekzemple: skandali iun (indignigi per skandalo), patri al iu (senti kiel patro), mastrini la domon, sabri la malamikojn, jam tempas (estas tempo) tion diri.
2. Senpera verbigo de adjektivoj: sobri, prudenti, juni, preti, pali, modesti, forti (apenaŭ mi fortas por diri), alii (esti alia) ol.
3. Senpera verbigo de participoj, kiuj ja ankaŭ estas adjektivoj: malpermesitas, nomatis, laŭdatu.
4. La uzo de «as» anstataŭ estas: en kastel’ as vestiblo, mastro as fore, stelo as turnita, por li la mond’ as malfermita.
5. La uzo de «ĉi» anstataŭ «ĉi tiu»: ĉi homo; ĉi pafas, tiu ŝargas.
6. La plej impresionisma uzo de «for»: for mil paŝojn, plej for de la sojlo, pli for ili ŝiris florojn.
7. Kuraĝa preterlaso de sufiksoj: aperto, vostresto, polvotreno (trenaĵo), rulo (rulaĵo), volvo (volvaĵo), ĉebrusto, senplano, vastaro.
8. Kuraĝaj vortkunmetoj: kartaŭguri, vortresumi, ĝisiri domon, penaŭdebla parolo, korsenti iun, frukt-uzi sian ĉefurban edukon, loksidi ie, lastfasoni veston.
9. Apostrofado de aŭ-finaĵaj adverboj: anstat’, presk’.
10. Ellaso de «da» antaŭ «tiom» kaj «kiom»: kiom homoj; tiom stultaĵoj.
11. La plej larĝa kaj vastsenca uzo de la adverboj, tiel, ke la e-finaĵo post substantiva radiko formas kvazaŭ novan kazon, specon de ablativo, anstataŭante la plej diversajn prepoziciojn. Ekzemple: stariĝi postpiede, frontpiede (sur); okule manĝi, okule vagi kampojn, lime obsedi, minaci amasbuĉe, varmiĝi sune (per); tio gravas vilaĝe, ŝi forestas ĝardene, baniĝi sable (en); kreske modesti, aĝe matura, aĝe progresinta (je); tombe ĵuri venĝon, halti fine de ĉiu strofo (ĉe); emigi iun pace (por); tempeste forlasis la ŝipo havenon; ĉase li kaŝas la pafilon, june li multe veturadis (dum). Aliaj uzoj de adverbo: memkomprene (memkompreneble), barelringe vasta ĉapelo (kvazaŭ barelringo), stati al iu parence (kiel parenco); preskaŭ fali kadavre (kiel kadavro); fali kape suben, batiĝi derande alrande; prenu min file (kiel filon); la botelo falis fund-alsupre; volnevole; detranslime. Tre interesa estas la esprimo evite homlaŭdon (evitante), ĉar ĝi estas plilarĝigo de la principo, laŭ kiu oni faris la formojn: rilate tion, koncerne min, spite ĉion. Oni kvazaŭ estas tentata deklari la regulon, ke ĉiun verban adverbon oni povas rigardi prepozicio, postulanta post si akuzativon.
Ĉiuj ĉi kuraĝaj, sed vere elegantaj kaj neniam malklaraj formoj donis tiom de koncizo al la lingvo de Grabowski, ke li povis traduki la epopeon senmanke, ke li ne devis kontentiĝi je skiza traduko, je simpligita, senspicigita varianto, kio, pro la relativa longemo de Esperanto, minacas ĉiun poemtradukanton. Kaj estas interese, kiel vive kaj nature impresas ĉi tiuj formoj; ties kaŭzo estas, ke ili estas tute naturaj ĝermoj de la lingvo, ĉar ili devenas el ĝia strukturo kaj karaktero, el la principo de «neceso kaj sufiĉo».
En la traduko de «Sinjoro Tadeo» krome ni trovas ankoraŭ ion, kio estas tre granda helpo por mallongo, sed, laŭ mia opinio, estas kontraŭ la spirito de la lingvo, ĉi tio estas la kunfando de la substantivo kun ĝia adjektivo. Tiajn formojn oni trovas tie abunde. Jen, ekzemple: novinformo, bel-poto, glat-haroj, tut-arbaro, nov-najbarino, fremdlibroj, kuraĝ-okulo, jun-porkoj, fermit-okulo, fort-emocio ktp ktp. Ĉi tiuj formoj invadis de tiam la tutan Esperantan poezion, kie svarmas la formoj bel-knabino, bon-amiko, eĉ en iu traduko oni konstante trovas la vorton Kardio, anstataŭ kara Dio.
Kial oni sentas ĉi tiujn formojn strangaj, nenaturaj? Ĉar, laŭ mia opinio, la ĉefa regulo de la Esperanta vortkunmeto estas, ke en kunmetita vorto fina substantivo ĉiam postulas antaŭ si substantivon, kaj se la antaŭa radiko ne estus substantiva, ĝi aŭtomate substantiviĝas per la vort-reefiko de la poste staranta substantiva radiko. Fortpolenco estas ne forta potenco, sed potenco de forto, belscienco estas ne bela scienco, sed scienco de belo, varmradio estas ne varma radio, sed radio de varmo.
Tre longe daŭrus, se mi nun volus ekspliki ĉi tiun principon en ĝia tuta amplekso, tio ja bezonus apartan, longan prelegon.[6] Mi apelacias nun sole je via lingva sento, kiu certe protestas kontraŭ la vortoj: amatpatrino, eminent-oratoro, diligent-knabo.
Kiel estas eble tamen, ke tia artisto de la lingvo, kia estis Grabowski, delogiĝis al la uzo de tiaj vortkunmetoj? Nu, laŭ mia opinio, li intencis fari per tiuj ĉi formoj kaŝatan revolucion en la poezia lingvo Esperanta, ĉar ja tiuj ĉi kunmetoj estas nenio alia, ol — la maskita elizio de adjektiva finaĵo.
Ĉi tiun supozon apogas, ke kelkloke li tute demetis la maskon, kaj li skribis tute sincere: kelk vilaĝojn, mult homojn, eliziante la a-finaĵon, kaj montrante la adjektivecon de la vorto per tio, ke li ne metis apostrofon anstataŭ la eliziita finaĵo.
Se oni konsekvence ellaboras ĉi tiun revolucian novaĵon, oni venus al la sekvantaj reguloj.
En poezio oni povas elizii:
1. La o-finaĵon de la substantivoj, markante la elizion per apostrofo. La elizio ne aliigas la lokon de la akcento.
2. La a-finaĵon de la adjektivoj, eble nur en tiu okazo, se ili estas ankaŭ radike adjektivaj. La elizion oni ne markas per apostrofo. La unusilabaj adjektivoj per la elizio tute perdas sian akcenton, oni do diras: bel hómo, grand árbo. La plursilabaj adjektivoj havus la akcenton sur la antaŭlasta silabo, kvazaŭ la finaĵo tute ne ekzistus, oni do dirus: dilígent knabo, síncer koro. Per tio ni havus la saman akcentmanieron, kvazaŭ ni kunfandus la adjektivon kun la substantivo: dilígentknábo, síncerkóro.
3. La aŭ-finaĵon de la adverboj: presk’, anstat’, apen’. La akcento ne aliiĝas.
Per ĉi tiu novaĵo do triumfe enirus en la poezian lingvon la forlaso de la a-finaĵo, ĝis nun renkontata sole en la poemoj de komencantaj, aŭ malbonaj poetoj. Ĉu oni rekomendu tion?
Nu, ĝi certe estus grava gajno. Sed ĝi estas tro ĝranda novaĵo, por ke ĝi povu esti trudata de sola persono. Mi, en miaj tradukoj versaj, ĝis nun ne povis min decidigi por tiu ĉi licenco. Sed, se la invado de la supraj adjektiv-substantivaj kunmetoj plu progresos, kaj tiel en la lingvo pli kaj pli amasiĝos tiaj formoj, kiuj, laŭ mia opinio estas tute kontraŭaj al la fundamenta spirito de la vortkonstruo, oni fine tamen devos formeti la maskon, kaj transiri al la sincera elizio de la a-finaĵo.