En la supraj ekzemploj la vorteto de, kaj la gramatike senakcentaj silaboj de la vortoj malsanigis kaj militistaron ricevas la akcenton nur de la ritma pulsado. Precipe la dua ekzemplo estas interesa. Ĝi estas propre parto el heksametro, do ĝia skando devas esti:
sed oni povas ĝin skandi ankaŭ laŭ la jamba ritmo:
Do, en ĉi tiuj kaj similaj okazoj ni havas inter la gramatikaj akcentoj ankaŭ akcentojn ritmajn, naskitajn nur de la ritma pulsado.
Ĉi tiu ritma pulsado estas tre forta en la triopaj ritmoj (daktilo kaj anapesto), tie ĉi do la ritma akcento forte validiĝas.
Male, en la duopaj ritmoj (trokeo kaj jambo), la ritma akcento estas multe pli malforta, tiel ke ĝi preskaŭ tute forviŝiĝas. Dum skandado oni ja nepre sentigas ĝin, sed dum deklamado oni ĝin transglitas Same kiel en prozo. Do la supran verson oni deklamas en jamba skemo jene:
Eventuale sur la vorteton la oni metas tre malfortan akcenteton, sed la silaboj militis- restas nepre senakcentaj. La akcenton sur lit- oni do povas nomi ankaŭ akcento teoria.
Malgraŭ la opinioj de Parisot kaj Waringhien, mi, laŭ miaj spertoj, devas insisti pri tio, ke la forviŝiĝo de ĉi tiuj teoriaj akcentoj ekzistas. Kaj tio eĉ estas tre bonvena. La triopaj ritmoj prezentas malpli enuan ondadon, sed la duopaj ritmoj, kun la senĉesa alterno de unu akcenta kaj unu senakcenta silabo, fariĝus tede sekaj, se la teoriaj akcentoj ne ebligus agrablan ripozon, interrompante la monotonan tiktakadon de la skemo. Aliparte, la forviŝiĝo de la ritmo ĉe la teoriaj akcentoj komprenebligas la ekziston de la poste pritraktota ŝvebo. Kaj krome, ilia ekzisto, trarompanta la nepran kaj senĉesan tiktakadon de la duopa ritmo, klarigas ankaŭ, kial oni estas malpli ĝenata de certaj (poste pritraktotaj) ritmaj licencoj en la duopa ritmo, dum en la fortpulsaj triopaj ritmoj ĉia licenco estas nepre kondamnita.
Akcentperdo
Kelkfoje okazas, ke en la loko de mallonga silabo oni renkontas silabon gramatike longan (akcentan). Ĉi okaze la akcento de ĉi tiu silabo perdiĝas, ĝi estas kvazaŭ transdonita al la apude staranta akcenta silabo. En triopaj ritmoj (daktilo kaj anapesto) tio estas senduba. Ekzemple:
La kursive presitaj silaboj en la supraj versoj senakcentiĝas, ĉar ili senpere sekvas akcentan silabon. Tiaj senakcentigeblaj silaboj (enklitikoj) estas plejparte tiuj, kiujn supre (Esperanta Elparolo) mi nomis duonakcentaj.
Sama akcentperdo povas okazi ankaŭ en la komenco de anapestaj versoj. Ekzemple:
Kelkfoje, sed multe pli malofte, oni trovas ĉe Zamenhof ankaŭ la akcentperdon de plenakcentaj silaboj. Ekzemple:
En ĉi tiuj versoj granda kaj iras prezentas po du mallongajn silabojn, kvankam la unua silabo de ili ambaŭ estas akcenta.
Sed la lastmanierajn akcentperdojn Zamenhof uzis treege malofte, vere nur en ekstrema neceso, do evidente li rigardis ilin eble pardoneblaj, sed pli malpli pekaj licencoj. Ili do estas laŭeble evitindaj.
Ritmaj licencoj
Kiel mi supre diris, en la duopaj ritmoj ekzistas kelkaj ritmaj licencoj, kiuj trarompas la severan skemon.
Kvar tiajn diverĝojn oni trovas:
1. Komenca ĥorjambo. Anstataŭ la du komencaj jamboj staras la jena ĥorjamba piedo: —oo—.
Ĉi tiun ritman permeson nepre postulas tiu cirkonstanco, ke en Esperanto ĉiuj demandaj kaj rilataj pronomoj estas dusilabaj, kaj oni ne povas trudi al lingvo skemon, uzatan en longaj verkoj, kiu neebligas, ke ĉi tiuj pronomoj staru en sia natura loko, en la komenco de verso, en la komenco de frazo. Elektante el la du eblaĵoj: obei al la skemo, aŭ obei al la natura vortsekvo, oni nepre devas voĉdoni por la lasta. Kaj tion faris ankaŭ Zamenbof, dirante:
Aliparte, se oni permesas ĉi tiun licencon ĉe la pronomoj, neeviteble sekvas ankaŭ ĝia apliko ĉe aliaj vortoj. Ekzemple:
La diverĝo, ĉar ĝi estas en la komenco de verso, kaj sekve aliigas nur solan piedon, apenaŭ konfuzas la irmanieron de la verso. Krome, ĉi tiu ĥorjambo ja ne estas tute fremda al la jamba skemo, ĉar ekzemple en la kvinjambo, se al ĝi kroĉiĝas ankaŭ plia duonpiedo (hendekasilabo), ja ekzistas tia ĥorjambo inter la fino de la verso kaj la komenco de la verso sekva. En la versoj:
jen estas la ĥorjambo ĉe la vortoj: memfide, ne trovas. Do ĉe la komenca ĥorjambo okazas sole la forŝoviĝo de la interversa ĥorjambo, je unu verspiedo.
Oni do trankvile povas deklari, ke la komenca ĥorjambo estas rajta licenco.
2. Ŝvebo. Ĝi estiĝas, se per apostrofado de substantivo apudiĝas akcenta silabo kaj duonakcenta silabo. Ĉi okaze la duonakcenta silabo transdonas sian akcenton al la antaŭa akcenta silabo, kaj ĝi mem fariĝas tute senakcenta. Ekzemple (Zamenhof):
En la ĉi supra verso la kursivaj silaboj ne havas akcenton, ĉar la silabo es- transdonis sian akcenton, la ceteraj silaboj estas gramatike senakcentaj. Li ritmo do dum unu tuta piedo paŭzas, ŝvebas.
Oni povas diskuti pri tio, ĉu la ritmo tute ŝvebas ĉi-okaze, aŭ la ritma pulso donas neeviteble iom da akcento al la cetere senakcenta silabo -tas, estas certe, ke ĉi tiu licenco ekzistas: duonakcentaj silaboj, kaj la unua silabo de «estas» povas senakcentiĝi, se ili senpere sekvas akcentan silabon.
Laŭ mia opinio tiu ĉi ŝvebo estas tute konforma al la forviŝiĝo de la duopa ritma skemo ĉe la t.n. teoriaj akcentoj. Ambaŭokaze la ritmo paŭzas dum unu tuta piedo.
3. Stumblo. Mi nomas stumblo (faleto) de ritmo, la anstataŭigon de tri jamboj per du anapestoj. Ekzemple:
Same, en trokea ritmo, la anstataŭigon de
Ĉi tiu licenco jam estas multe malpli konsilinda, ĉar ĝi, troviĝante en la mezo de la verso, estas forte sentebla. Sed, ĉar ĝi ne ŝanĝas la (ascendan aŭ descendan) karakteron de la verso, ĝin eble oni povas uzi malofte, en okazo de granda neceso, proksimiĝante per tio al la pli libera itala metriko.