4. Karambolo. Tiel mi nomas la senperan sinsekvon de du akcentoj. Ekzemple:
En ĉi tiu verso kara ne povas perdi sian akcenton, ĉar ne nur ĝi ne estas duonakcenta vorto, sed krome ĝi estas eĉ rimvorto, kaj la rimo pliakcentigas eĉ la duonakcentajn silabojn. Do nepre staras du akcentoj sinsekve, tiel ke oni kvazaŭ devas halti post la unua akcento, por prepari sin por la dua. Krom ĉi tiu ĝena halto, tre malbone efikas, ke la karaktero de la verso ŝanĝiĝas, la jamba marŝo (knabin’) sanĝiĝas je trokea marŝo (kara).
Pro tiuj ĉi du kaŭzoj (deviga abrupta halto inter la du sinsekvaj akcentoj; ŝanĝo de la irmaniero de la verso) la karambolo estas nepre malbona. Ĝia sola escepta uzebleco ekzistas en tiuj okazoj, kiam oni intence volas fari abruptan efekton, kaj kvazaŭ devigi la deklamanton je paŭzo inter la du vortoj. Ekzemple:
Precipe en la komenco de versoj estas allasebla tia karambolo, ĉar tiamaniere ĝi ne aliigas la irmanieron de la verso. Krome, por akceli la supre menciitan abruptan efekton, oni ja povas loki karambolojn ankaŭ en la mezo de la versoj, sed tiaokaze, por ne ŝanĝi la irmanieron de la verso, oni devas meti du karambolojn unu apud la alia. Ekzemple:
Skemo: -- / -- / o- / o- / o- / o
Skemo: o- / o- / o- / -- / o- / o
Kiel ni vidas, en ĉi tiuj ekzemploj la abrupteco de la parolo bone akordiĝas kun la abrupteco de la ritmo kaj per la estiĝintaj spondeoj (--) la irmaniero restas konservita.
Pri la adapto de la diversaj ritmaj skemoj al la esperanta metriko mi nun ne intencas paroli, tio ja ampleksus tutan apartan libron. Mi volis fiksi nur la kvar diverĝojn de la klasika ritma skemo, akcenti la nepran necesecon de la komenca ĥorjambo, la rajtecon de la ŝvebo, ĝian klarigon per la analogio de la teoriaj akcentoj, kaj montri la malbonecon de tiuj karamboloj, kiuj ŝanĝas la irmanieron de la verso.
Amfibraka verso
La stumblo, laŭ la klasika metriko propre tute ne estas permesata. Tamen, oni ofte trovas ĝin, precipe ĉe latinidaj esperantistoj. Ĝian skemon, donitan de mi supre (anslataŭigo de tri jamboj per du anapestoj), oni povas doni ankaŭ alimaniere, per la tiel nomita amfibrako (o—o).
Laŭ ĉi tio la jamba skemo konsistas el komenca amfibrako kaj trokeoj:
o—o /—o /—o /—o /—o
Nun, la amfibrakon oni povas libere ŝovi tien kaj ĉi tien en la verso:
—o/o—o/—o/—o/—o (komenca ĥorjambo)
—o/—o/o—o/—o/—o (stumblo)
—o/—o/—o/o—o/—o (stumblo)
Laŭ ĉi tiu versfarado do tute forviŝigas la diferenco inter la leviĝaj kaj malleviĝaj skemoj; la stumbloj, kiuj, laŭ mia ĝisnuna opinio, devas esti tre malofte uzataj, aperas en ĉiu verso. Oni do alvenas al la pli libera franca-itala-hispana-pola metriko.
Ĉu la evoluo de la esperanta metriko iam prenos ĉi tiun direkton, aŭ plue tenos sin al la ĝermana metriko kun la supraj licencoj, tion oni apenaŭ povas antaŭdiri. Verŝajne ekzistos ambaŭ metrikoj unu apud la alia. Same, kiel en la tradukpoezio de Grabowski, kiu en la «Parnaso de Popoloj» plej ofte uzis la striktan ĝermanan metrikon, sed en kelkaj elpolaj tradukoj kaj en la Sinjoro Tadeo uzis skemon amfibrakan, liberan, ligitan sole per severa cezuro:
Sed mi volas atentigi pri io. La tro forta, senĉesa akcentado de ĉiu antaŭlasta silabo tiel fortege evidentigas la neregulecon de ĉi tiu ritma skemo, ke ĝi fariĝas tute netolerebla. Ĝi estas ebla nur, se oni lasas senakcentaj la duonakcentajn kaj gramatike senakcentajn silabojn, eĉ se ili havas ritman akcenton, kaj tiamaniere oni malpliigas la akcentojn tiel, ke ekzemple en la supra tradukaĵo de Grabowski restu antaŭ kaj post la cezuro nur po du fortaj akcentoj, jene:
Tiamaniere oni apenaŭ sentas, ke la loko de unu el la po du akcentoj ŝanĝiĝas. (La alia akcento estas ĉiam en la lasta piedo antaŭ la cezuro kaj en la lasta piedo de la verso.)
Cetere, estas certe, ke Esperanto estas tute taŭga al ambaŭ ritmosistemoj.
Klasika metriko en Esperanto
La klasika metriko havas kvin ĉefajn piedojn ritmajn:
• la jambon (mallonga-longa),
• la trokeon (longa-mallonga),
• la spondeon (longa-longa),
• la anapeston (mallonga-mallonga-longa) kaj
• la daktilon (longa-mallonga-mallonga).
La esperanta metriko prenas por longa silabo akcentan, por mallonga silabo senakcentan, aŭ duonakcentan silabon (ĉi lastaj, precipe, se ili senpere sekvas akcentan silabon, povas tute senakcentiĝi, ekzemple en: ĉe l’ font’ apud arbo — la unua silabo de apud tute perdas sian akcenton, kvazaŭ transdonante ĝin al la antaŭa akcenta silabo).
Tiamaniere oni povas formi en Esperanto
jambon: riĉul’;
trokeon: bona, granda;
anapeston: batalil’;
daktilon: amu min.
Sed, ĉar du akcentaj silaboj ne povas stari sinsekve, en Esperanto la spondeo (longa-longa) ne estas ebla.
Ĉi tiu neebleco de la spondeo plej ĝena estas ĉe la heksametro.
La heksametro, kiel konate, konsistas el ses piedoj, el kiuj la lasta estas nepre spondeo (aŭ trokeo), la antaŭlasta estas nepre daktilo, la ceteraj estas laŭplaĉe daktiloj, aŭ spondeoj. Ĝuste tiu ĉi alterno de spondeaj kaj daktilaj piedoj donas al la heksametro grandan variecon, de la preskaŭa daktileco:
--/oo-/oo-/oo-/oo-/oo-
ĝis la preskaŭa spondeeco:
--/--/--/--/-oo/oo-/--
En Esperanto, kiel ni diris, spondeo ne ekzistas, do sole la daktila heksametro estas ebla. Nu, la nura daktileco eble estas akceptebla en pli mallongaj poemoj, sed en longaj versaj verkoj (kaj la heksametro ja estas formo de tre longaj poemoj), ĝi fariĝas tede monotona. Ekzemple, la cetere tre bonan tradukon de Hermano kaj Dorotea ege malagrabligas la seninterrompa daktileco per sia monotona ondado.
Aliparte, se oni prenas senelekte ĉiam senakcentan silabon por uzi ĝin kiel duan silabon de spondeo, la spondeo propre iĝas trokeo, kaj per tio la verso fariĝas iel malcerta, la piedo ne estas bone apogita, la heksametro ŝajnas lami.
Kiel oni povus fari esperantajn spondeojn? Ĉu tio estas ebla iamaniere?
Mi proponas la jenan solvon:
La esperantajn silabojn oni povas klasi jene:
1. silaboj akraj, pezaj. Tiaj estas la antaŭlastaj silaboj de la plenakcentaj plursilabaj vortoj, kies pezecon donas aŭ la pluraj konsonantoj postvokalaj, aŭ, se tiaj mankas, la tira elparolo de la akcenta vokalo. Ekzemple: grānda, entuziāsmo; kōro, amāso.
2. silaboj akraj, malpezaj. Tiaj estas la antaŭlasta silabo de la dusilabaj posedaj pronomoj (mia, via), la dusilabaj Tabelo-vortoj (kia, tia, iu), krome: unu, ili, super, apud, super. Ili estas prononcataj pli laŭte (akre), sed malpeze, sentire.