Resume: la aĵokunmeto signifas.
1. Kun produktverboj la rezulton de la ago.
2. Kun netransiraj stat- kaj procezverboj la subjekton de la ago.
3. Kun dudirektaj verboj la ilon, respektive la subjekton de la ago.
b. Kun rilatverboj la objekton de la ago.
5. Kun agaplikaj verboj (priverboj) la objekton de la ago.
En la kvar unuaj kunmetoj la aĵo-kunmeto estas la konkreta manifestiĝo de la ago (analizo E), en la kvina grupo tia manifestiĝo ne ekzistas, la aĵo-kunmeto do estas aĵo rilatanta al la ago (analizo R).
Eco
Ĝia signifo estas kvalito. Laŭ mia opinio ĝi estas substantiva sufikso, same kiel kvalito estas substantivo.
Ĝiajn kunmetojn oni ĉiam analizas laŭ analizo E.
1. Kun substantiva flankelemento ĝi signifas, ke la koncepto esprimita de la substantivo estas ies kvalito.
Ĝibeco estas ĝibo eco, ĝibo kiu estas eco, ĝibo kiel eco.
Homeco estas homo eco, homo kiel kvalito. Ĉar la homo, kiel nura kvalito estas abstrakto, homeco signifas abstrakto homo.
Fianĉeco estas fianĉo eco, fianĉo kiel kvalito. Ĉar fianĉo kiel nura kvalito ne signas la individuon mem, sed nur ĝian okazan kvaliton, kaj, ĉar ĉi tiu fianĉa kvalito estas la fianĉa stato, fianĉeco estas fianĉa stato. Same: reĝeco: reĝa stato; patreco: patra stato; prezidanteco: prezidanta stato.
Do post substantivoj signifantaj parencon, profesiulon, okupitulon la senco de eco vortlogike estas stato.
Nur analizo E estas aplikebla. Homeco ne estas identa je homa eco.
Ekzemploj: La homeco konsistas el diversaj homaj ecoj. Patrineco disvolvas patrinajn ecojn. Dum edzeco, necesa edza eco estas la pacienco.
2. Kun adjektiva flankelemento eco same signifas kvalito. Beleco estas belo eco, do belo, kiel eco. Nur analizo E estas aplikebla kompreneble. Beleco ne estas bela eco, nek eco de belo. Ekzemplo: ŝi havas multajn belajn ecojn, sed ne havas belecon.
3. Kun verba flankelemento eco malofte kunmetiĝas. Sed ekzistas ekzemple la vorto fikseco, kiu, laŭ analizo E estas fikso eco, fikso kiel eco, do (farita) fikso, kiel kvalito de objekto.
Ulo
Ĝia signifo estas senkaraktera individuo, same kiel tiu de aĵo estas senkaraktera objekto. Tial memstare ĝi estas insulta vorto.
En siaj kunmetaĵoj ĝi signifas individuon, kies ĉefan, regantan kvaliton esprimas la antaŭa flankelemento, tiel, ke la respektiva individuo estas rigardebla, kvazaŭ individua manifestiĝo, personiĝo de la respektiva kvalito. La analizo okazas per analizo E.
Belulo estas belo ulo, belo kiel ulo, belo, kiel individuo, do personiĝo de belo. Timulo estas timo ulo, do personiĝo de timo.
Ĉar la konkretaj substantivoj ne esprimas kvaliton, ilin oni povus kroĉi kun ulo nur post kiam ni faris el ili kvalitsencan substantivon. Tiel ekzemple el ĝibo ni devus fari la vorton ĝibeco, kaj el ĉi tio la vorton ĝibeculo: ĝibeco ulo, individua manifestiĝo de ĝibeco. Sed por esti pli konciza, oni povas ellasi la sufikson eco, ĉar la senco de la vorto estas ankaŭ sen ĝi tute klara (ĝibulo). En Esperanto estas tre grava la eblaĵo de ĉi tiu elasta vortformado laŭ la fama de Saussure-a principo: neceso kaj sufiĉo, t.e. ĉion signi en la vorto, kio estas necesa por klareco, sed nur tiom kiom estas sufiĉa por tio. Sur tiu ĉi principo baziĝas la jenaj mallongaj formoj: almozulo (almozpetulo), milionulo (milionhavulo).
Unuavide ŝajnas stranga, ke timulo estas la individua manifestiĝo de timo, ĝibulo estas la individua manifestiĝo de ĝibeco. Sed ni pripensu, ke dirante timulo, ĝibulo oni tute flanke-lasas la ceterajn ecojn de la respektiva individuo, en la vortoj timulo, ĝibulo oni diras kaj akcentas sole ilian timon, ilian ĝibecon, do en ĉi tiuj vortoj mem ili konsistas kvalite nur el timo, aŭ ĝibeco, en ĉi tiuj vortoj mem ili estas sole kaj nure la individuaj manifestiĝoj de timo, aŭ de ĝibeco.
La o-finaĵo
Ĝia signifo estas: substantivo. Samtempe ĝi estas substantiva ĉefelemento. Sekve la antaŭan flankelementon ĝi substantivigas (ĝenerala regulo 2.a). Per tio ĝi mem propre fariĝas superflua, ĉar ja ĝi estas la sola finaĵo, kies vortsenco kaj vortreefiko estas la sama. Tial oni povas ĝin ankaŭ ellasi, se ni signas ĝian ĉeeston per apostrofo (en skribo), aŭ per la loko de la akcento (en parolo).
La o-finaĵo signifas sole substantivon. En la senco de la o-finaĵaj vortoj do validiĝas la gramatika karaktero de la antaŭa radiko. Kun radiko subslantiva ĝi esprimas objekton aŭ koncepton (homo, scienco), kun adjektiva kvaliton, aŭ abstraktaĵon (bono, belo), kun verba agon (skribo, manĝo).
Kategorio-sufiksoj
La o-finaĵo, kaj la sufiksoj aĵo, ulo, eco, ado servas por signi la tri ĉefajn kategoriojn: konkretaĵojn, abstraktaĵon kaj agon kaj krome individuon, kiel subkategorion de la konkretaĵoj, kaj kvaliton, kiel subkategorion de la abstraktaĵoj.
La o-finaĵo, kiel ni jam diris, ne ŝanĝas tiun kategorion, al kiu la radiko apartenas per sia radika karaktero. Sed teorie ĝi entenas ĉiujn kategoriojn, do helpe de kunteksto, ĉiujn kategoriojn ĝi povas signi.
Kun substantiva radiko ĝi signas ĉiam konkretaĵon.
Kun adjektiva radiko ĝia signifo estas: abstraktaĵo. (La helo; la bono.) Sed, helpe de la kunteksto, ĝi povas signi:
• konkretaĵon: mi vidis multajn belojn (belaĵojn);
• individuon: mia belo (belulo), mia karo (karulo);
• kvaliton: ŝia belo (beleco) estis eksterordinara;
• agon: dum rapido (rapidado).
Sed sen la helpo de la kunteksto la vortoj tiel estus plursencaj. Tial la o-finaĵo restas por la marko de abstrakto, kaj la ceterajn kategoriojn ni signas per la respektivaj kategorio-sufiksoj. Do — belo (la belo); belaĵo (belo kiu estas aĵo), belulo (belo kiu estas individuo), beleco (belo kiu estas kvalito), rapidado (rapido kiu estas ago).
Kun verba radiko la o-finaĵo signas agon. Sed helpe de la kunteksto ĝi povas signi ankaŭ la konkretan manifestiĝon, aŭ la objekton de la ago. (Belaj konstruoj; perdita skribo; bona manĝo; lana kovro.) Krome ĝi povas signifi ankaŭ abstraktaĵon: amo, penso ekzemple estas abstraktaĵoj amo, penso. Por eviti miskomprenon, se la kunteksto ne helpas, oni anstataŭigas la o-finaĵon per la sufikso de konkreto. Male, se oni volas speciale akcenti la agon, oni almetas la sufikson de la ago (ado). (Konstruaĵo: konstruo, kiu nepre ne estas ago, sed konkreta manifestiĝo de la ago; konstruado: konstruo, kiu nepre ne estas konstruaĵo, sed ago.) Same: amado, pensado.