— Н-ну!
— Кінь яго,— сказаў Ролік.— Ты з Падвальнай?
— Угу.
Зноў нядобрая дуэль вачэй. Неасцярожнае слова, і...
Лізка падышла да незнаёмага і стала побач з ім. Яна ўжо не плакала, а толькі перарывіста ўздыхала. Як дзеці пасля слёз. I, дзіўна, гэты яе ўчынак і ўспамін пра бутэрброд з маргарынам нібы прыглушылі варожасць.
— То чаго тады за іх біцца не стаў? — спытаўся я.
— Абрыдла. Гуляць мне з імі не выпадае. Як з маленькімі. Ну, і гульні іхнія. Крыві не бачылі... I Лізку пакрыўдзілі... Не плач, дурнічка.
— А яшчэ?
— А яшчэ па-нямецку брыду розную гавораць. Каб жа хаця ўмелі.
— Цябе зваць як? — спытаўся Ролік.
— Карл Канецкі.
— Карло? — на ўкраінскі манер спытаўся Раланд.
— Караль? — спытаўся я.
— Не, Карл. Маці звала Карлхен.
— Ты што?..
— Ну, — сцвярджальна сказаў Карл.— Немец.
Мяне — і, думаю, не толькі мяне — аж скаланула. Першы знайшоўся Ролік:
— Ф’ю!.. Брэшаш. Адкуль прозвішча такое — Канецкі? Немец мне, таксама яшчэ. Фарсіш? Непадобным быць хочаш?
— Гэтая непадобнасць можа задорага абысціся, каб ёю фарсіць. А прозвішча... Ёсць і ў немцаў такія прозвішчы: Канецкі, Ранцоў, Бюлоў. Немец. Так.
Навісла цяжкае маўчанне. I тут Ролік зрабіў тое, на што, прынамсі на вачах у старонніх, наўрад ці наважыўся б нехта з нас. Ён зрабіў крок наперад і працягнуў руку.
— Ну што ж, лапу!
I гэтым звычайным жэстам ён не толькі замацаваў сваё права быць галоўным, але і канчаткова прымусіў нас усіх паважаць сябе.
V
Ішлі дні. На каштанах і ліпах рэдка-рэдка ўспыхвалі першыя жоўтыя агеньчыкі. Хлопцы з Падвальнай і Чкалава прыціхлі, і па іхніх вуліцах можна было хадзіць нават удвух, а Карл, якога мы ўзялі у наш хаўрус і якому, ясна ж, адкрылі сакрэт уцёкаў, хадзіў і адзін.
Уцякаць пакуль што не было як. Трэба было страціць апошняе сумленяе, каб напаследак не памагчы бацькам на «прыгарадных індывідуальна-ўстаноўскіх гародах» (гэтае слова-пачвара азначала, што коясная ўстанова атрымлівала кавалак зямлі і дзяліла яе на ўчасткі між сваімі работнікамі, а таму ўчастак нельга было назваць «індывідуальным» — крый божа! — а толькі «індывідуальна-ўстаноўскім»).
У нас свайго ўчастка не было, і таму я па чарзе хадзіў памагаць усім нашым хлопцам. Мае на гэта згаджаліся ахвотна, бо гэта «дужа карысна — фізічная праца на свежым паветры». А я радаваўся.
Працавалі, у вольныя хвіліны лавілі ў пратоках смугастых зеленаватых джгіроў, елі дымны, страшэнна смачны кулеш з рэдкімі кубікамі сала, а вечарам цягнулі ў горад вазок, нагружаны ліловымі бліскучымі баклажанамі і цьмяна-зялёнымі кабачкамі.
У гэтыя дні «інтэрнацыянал» наш ледзь не разваліўся. Таму што Жэнька пазнаёміўся недзе з Навумам Фінеесам.
Высокі, худы ад шматгадовага недаядання — калі галадаеш некалькі гадоў, пасля вельмі цяжка, нават пры добрай ежы, увайсці ў норму,— жылаваты. Нічога асаблівага ў ягоным твары не было: нос просты, вусны — тонкія і прыгожыя, валасамі — цёмны шатэн, вочы — светла-карыя. Можа гэта і дапамагло яму выжыць у вайну.
I вось Жэнька прывёў яго ў наш атрад, і ён усім адразу спадабаўся, і выявілася, што дурань Кульба ўжо загадзя адкрыў яму нашу таямніцу, і той даў згоду. Жэньку за доўгі язык на цэлы тыдзень пазбавілі права хадзіць з намі ў руіны па тол, прымусілі не выходзіць за межы двара, а Навума — прынялі.
I вось гэтая «пятая нацыя» ледзь не разваліла, ледзь не загубіла наш магутны саюз і ўсю святую нашу справу. Даведаўшыся, што Карл — немец.
— Немец? Я з ім на адным полі... не сяду...
— Ну і мне невялікая ахвота з табой на адным полі сядзець. Таксама мне яшчэ — шчасце, на адным полі ён са мной не сядзе. Пакараў!
— I праўда,— сказаў Ролік.— Што ж яму, немцу гэтаму беднаму, зараз рабіць?
I загадаў не сварыцца. Але сэрцу і забабонам чалавечым не загадаеш. Фінеес, харошы хлопец, смелы чалавек, які ведаў цану жыцця і смерці, шчодры, кампанейскі, здатны пайсці за любога з нас у агонь і ваду, ненавідзеў Карла глухой, цьмянай нянавісцю, якая не разважала, якая проста — жыла.
Сёй-той з нас стаў на адзін бок, сёй-той — на другі. 3 такой цяжкасцю скляпаны хаўрус развальваўся на кавалкі, трашчаў па швах.
I, дзіўна, нам дапамагла малая, слабенькая Лізка, якую ніхто з нас не браў усур’ёз.
Справа пачалася з таго, што запалы нашы, як выявілася, былі нікуды не вартыя. Тол быў, але толам, як вядома, можна хоць печ паліць. Адзін тол — глупства.
Мы не асабліва засмуціліся. Па нядзелях на яўбазе можна было купіць усё — ад рыбалоўнага кручка і ледзь не да буйнакалібернай гарматы. Мы ведалі там аднаго дзядзьку, у якога можна было дастаць і запалы, ён прадаваў іх тым, хто глушыў рыбу. Але грошы ў нас павінны былі з’явіцца толькі праз два тыдні (мы, нягледзячы на ўсю нашу пагарду да такіх людзей, памаглі аднаму «фраеру» перавезці ягонае багацюшчае абсталяванне — мэблю, карціны, бронзу — на новую кватэру: старая яму, бачыце, не зусім спадабалася, а кватэр у горадзе было — хоць носам жары). А чакаць два тыдні было нельга: «пад-