вальныя» скаапераваліся з Пірагоўскай вуліцай і пачалі падымаць хвост. Было вырашана іхнюю штаб-пячору проста разбурыць. А для гэтага трэба было ўзяць у Карла, праўдзівей, у кульгавага дзядзькі Тараса, у якога Карл быў на выхаванні, лом і дзве рыдлёўкі.
I вось калі мы праходзілі паўз Карлаў флігялёк, Лізка раптам сказала мне і Навуму:
— То зойдзем? Зойдзем-зойдзем. Ты што, Навуме, баішся?
Навум успыхнуў і рашуча пайшоў за намі.
...Два пакойчыкі былі абстаўлены вельмі сціпла, каб не сказаць — бедна. Самаробныя тапчаны, табурэткі і стол (дзядзька Тарас быў і сталяр, і цясляр, і шавец, і жнец, і ў дуду ігрэц). У кутку ля дзвярэй нізенькі столік, і на ім — шавецкія нажы, капылы, лапа, тэксікі ў бляшанках і ўсё такое. А на сценах два ўпрыгожанні: алеем пісаная аблупленая карціна — відаць, вельмі старая, бо на ёй амаль нічога нельга было распазнаць, так нейкія рукі і ногі — і павялічаная картка ў светлай рамцы. А на ёй светлавалосы хлопчык у ватоўцы са «шмайсэрам» на шыі. А на ватоўцы два медалі. Нахмураны, значна больш дарослы, чым цяпер, Карл.
Мы стаялі крыху ашаломленыя. Лізка, штопраўды, і раней спрабавала была заводзіць гаворку пра «партызанку», але Карл заўсёды яе перабіваў: «гэта не да справы», «змоўч, Ліза», або «гэта іх не датычыцца». Урэшце, што было дзівіцца? I я быў сувязным у атрадзе, і Ролік выконваў у горадзе сякія-такія даручэнні. Але тут...
— Што за мядалі? — хаваючы вочы, спытаўся Фінеес.
— «За адвагу»,— нядбала сказаў Карл, выносячы нам начынне. I ён не прыкідваўся. Ён сапраўды сказаў гэта нядбала, як аб нечым не вартым асаблівай увагі.
Мы выйшлі і, адышоўшыся крыху, селі ў бур’яне, як пабітыя сабакі.
— Расказвай,— сказаў я Лізцы.
— Я не дужа ведаю,— тоненька і вінавата сказала яна.— Ён аднекуль уцёк, прабраўся праз фронт. Прыстаў да партызанаў... А пасля рэйд быў. I ён з гэтым рэйдам быў і ў тваёй Беларусі. А за што мядалі — ён не расказвае...
— Пэўна ж было за што, калі далі,— сказаў я.
— А пасля, як нашы прыйшлі, дзядзька Тарас узяў яго. У дзядзькі ўсю сям’ю немцы пабілі.
У мяне ў сэрцы накіпала злосць на Навума і — яшчэ больш — на самога сябе.
— Т-так, Навуме,— сказаў я.
Я рос у невялікім гарадку, і мы, дзеці, гулялі ўсе разам і пры выпадку маглі ўзаемна перакінуцца сотняй-другой беларускіх, рускіх, татарскіх, яўрэйскіх слоў. У дзяцей гэта хутка. I таму я, не ў змозе стрымацца, сказаў:
— Ты ведаеш, што такое па-старагебрайску «Фінеес»? Гэта азначае «медны рот». Вось гэта якраз ты. Крычыш ні з пушчы ні з поля, дурань маляваны.
VI
Мы сядзелі ў сакрэце, Карл, Навум і я. Лета хілілася да восені, але ночы яшчэ былі цёплыя-цёплыя, можна без сарочкі хадзіць. I вось мы сядзелі ў зарослай варонцы ад снарада, і калені нашы сутыкаліся (я ведаў, што Раланд назнарок паслаў у сакрэт Карла і Навума, мяне ж у якасці згодніка; ён цяпер часта рабіў такое), а вакол утрапёна сакаталі конікі і цыкады, а над намі нябачна для вока каціліся сузор’і, якія зрэдку перакрэсліваў патаемны лёт кажана.
Мае паехалі, Карл і Навум былі ўвогуле вольныя птушкі. I вось мы сядзелі і чакалі, каб у дзве гадзіны ночы, калі ўсе паснуць, свіснуць Роліку.
«Падвальныя» знялі сваю ахову ў гадзіну ночы, але ў вокнах у Дзмітрэнкаў усё яшчэ гарэла святло. Трэба было чакаць.
— Расказалі б пра што-небудзь,— сказаў я.— Ну хаця б ты, Навуме.
— А што мне расказваць? Звычайнае дзяцінства, пасля вайна, Бабін Яр...
Гэта была сапраўды звычайная гісторыя тысяч і тысяч ягоных аднапляменнікаў; расказваць яе — паўтарацца ў стотысячны раз. Мяне здзівіла толькі тое, што яму ўдалося ўцячы і нават сяк-так уладкавацца, але пасля ён зноў трапіў у гета. Яго пазнаў і выдаў немцам адзін тып з яўрэйскай паліцыі. Зноў тры месяцы пекла і зноў уцёкі. На гэты раз проста з месца пакарання смерцю.
— Я гэта ўсё на свае вочы бачыў. I акцыі, і як зямля варушылася. 3 таго часу ў мяне як вочы настроеньія на тое, калі каму кепска. Хто, можа, і не заўважае, што камусьці кепска, а я — з першага позірку.
Я адчуваў у цемры, якія напружаныя Карлавы калені. Але не перабіваць жа шчырага і праўдзівага апавядання.
— Потым і іх туды ж павялі. I юдэнрат, і паліцыю, і таго гадаўца. Сам бачыў. Сволачы! Крывёй свайго народа купляць сабе... Ну, і купілі,— і цалкам нелагічна дадаў: — А ўсё клятыя немцы. Фрыцы паганыя.