— I другім не дамо,— сказаў я.
— А ўжо ж. Несправядлівасці ніводнай не пацерпім. Каб гэта каму было цяжка, каб нехта заплакаў ці, крый божа, з моста галавой кінуўся,— гэта ані. Толькі, як мы, па сваёй ахвоце. Друз гэты расцягнем. Гарадоў такіх набудуем — усе дзівіцца будуць.
— I ў кожнага чалавека тысячы кніг.
— Ага. А каб у каго ў жываце бурчэла — не. Усе будуць чыстыя, добра апранутыя. У кожнага свой пакой, каб іншыя да яго не лезлі, як не захоча. Хочаш — чытай, хочаш — сталярнічай ці караблі выразай. I ніякі задавака, ніякі нудзяр да цябе не палезе, каб табе з вышыні загадваць: «рабі тое, не рабі гэта». I на кожным кроку: хочаш — сасіскі з хлебам, хочаш — каўбаса. А мы ідзём і толькі: «сёння мне гэтага не хочацца, давай лепей вады возьмем з сіропам і піражкоў з павідлам».
— Ну. I людзі ўсе прыгожыя, моцныя. Бо няма чаго ім баяцца. Ні табе аблаў, ні стрэлаў, ні мін, ні свалаты. Ніводнай сволачы на свеце — гэта ж здорава, Ролік, га?!
— Так, здорава, што аж не верыцца,— Ролік часам злоўжываў іроніяй, як многія ўкраінцы.— Але ж будзе. Нашто ж тады столькі крывішчы пралілося?.. I як цудоўна мы зажывем! Дзяўчаты якія з намі дружыць будуць!
Схаваў сплеценыя пальцы рук між каленяў.
— Як добра мы будзем жыць! I жыццё будзе якое цудоўнае! Якое жыццё!
ІХ
3 часу той размовы на даху мы нават не глядзелі на Нонку. Помсцілі пагардай. Ведаю, што гэта было непрыгожа, было нават проста жорстка, але што нам заставалася рабіць? Сама вінаватая. Не вадзі людзей за нос.
Затое высунулася на першы план наша «бедная Ліза». Наша ранейшая папялушка. Невялікага расточку — відаць, ад сістэматычнага трохгадовага недаядання,— страшэнна худзенькая. Але кожнаму, хто глядзеў на яе мяккія, крыху павольныя рухі, на зусім не ўласцівую падлеткам грацыю хады, на залацістыя валасы і глыбокія, сінія вочы — кожнаму рабілася неяк лягчэй на сэрцы, што вось ёсць жа на свеце гэткія рахманасць і добрасардэчнасць.
Спагадлівая яна была да святасці, наіўная і легкаверная да таго, што не карысталіся гэтым толькі дурні ды сумленныя. I яна нібы зусім не звяртала ўвагі, калі даводзілася кепска ёй, але не магла без глыбокай крыўды, агіды, часам нават гневу глядзець на тое, як мучаць несправядлівасцю і жорсткасцю іншых. Усё адно, хто б гэты іншы ні быў: чалавек або верабей.
— Падзвіжніца расце,— сказала аднойчы пра яе мая цётка,— на ўсё жыццё выйгрыш для нейкага шчаслівага чалавека. Ды толькі няшчасны лёс у яе будзе. Ужо зараз яго рыхтуе. Вам жа зусім іншыя патрэбны. Каб пасадзіць на прыпечак і ў спіну цалаваць.
Аднойчы мы ўбачылі, як вялікі падлетак трымае на вяровачцы звязанага за заднія лапы крата. Ён нібы «адпускаў» звярка — і той за лічаныя імгненні зарываўся ў зямлю,— а пасля выцягваў яго за вяровачку.
I зноў адпускаў і выцягваў. I зноў.
Я глянуў на Лізку і ўбачыў, што ў яе гаротна дрыжаць бровы. Дагэтуль я, хаця мне і было брыдка, не збіраўся ўмешвацца. Падумаеш, крот! Тут людзей колькі пабілі, павесілі. Але ў такія хвіліны нельга было глядзець на малое дзяўчо без пачуцця самага вострага жалю.
— Кінь крата.
— А табе якая сабачая справа? — хлопец быў вялікі і дужы, але ён нічога не ведаў пра мой вопыт, здабыты ў партызанцы і беспрытульніцтве.— Ты валі адсюль, рыжы...
Я быў «бялявы з залацінкай», а зусім не рыжы, і таму развярнуўся і жахнуў яму так, што ён знік, толькі пяты тырчэлі з-за бервяна.
Лізка паспела перахапіць шпагат і ўзяла звярка ў руку, пачала вызваляць яму заднія лапкі. А я ж ведаў, як яна панічна баіцца ўсіх цёмных, незразумелых істот: прусакоў, кажаноў, мядзведак, тых жа кратоў.
Яна дрыжэла ад агіды і ўсё ж разблытвала.
— Бо ён жа не здолее развязаць і здохне там... пад зямлёй...
Урэшце яна пусціла чорны камячок, і той, паляжаўшы хвіліну і, урэшце, паверыўшы, бліскавічна закапаўся ў зямлю.
— Ну што? — сказаў я хлопцу,— Досыць ці яшчэ хочаш?
— Кінь яго,— раптам сказала Лізка.— Дурань ён проста. Ну, вось бачыш, не пусціў ты яго, калі па-чалавечы прасілі — ну і схапіў па пысе. Няхораша ты рабіў таму што. Як фашыст. Яны ў Палессі ўсю сям’ю маёй цёткі дротам тоўстым прывязалі да прызбы, а хату падпалілі. За партызанаў. А дроту дзесяць метраў. I хата ўсё мацней гарыць...
Хлопец нічога не сказаў, нават не варухнуўся, калі мы пайшлі прэч. Глядзеў у зямлю.
...I вось цяпер мы ўсе хадзілі з Лізкай, нібы наперабой выкупляючы нашу ранейшую няўважлівасць. I весялілі яе, і жартавалі, і здатныя былі каму хочаш выбіць за яе зубы. Аб іншых метадах заляцання да дзяўчат мы мелі паняцце самае павярхоўнае.
Я, шчыра кажучы, здзіўляўся, чаму ніхто не закахаецца ў яе. Я асабіста абавязкова закахаўся б, калі б не Нонка.
I малая наша цвіла. Нібы з шэрай кукалкі вылез і пачаў пакрысе распраўляць сцятыя яшчэ крыльцы вясёлы вясёлкавы матыль. Яна пачала нават смяяцца, неяк яшчэ няўпэўнена, і шчокі яе пры гэтым злёгку ружавелі, і мы ўбачылі, якія ў яе прыгожыя белыя зубкі. Толькі ўсмешка яе збольшага ўсё яшчэ была вінаватая. Ёй было дужа мала трэба. У адказ на такую звычайную штодзённую рэч, як добрыя адносіны, яна плаціла такой шчырай адданасцю ўсім, што нам было няёмка. I асабліва не сыходзіла з яе языка імя Раланда.