Вогнішча дагарала ў сутонні. Цягнуўся над закінутым, нікому не патрэбным велатрэкам шызы дым. Вечарніца загарэлася, пачала пералівацца над епаленым кутнім домам.
— Старажытныя лічылі, што гэта не адна зорка, а дзве,— сказаў, як заўсёды, не да месца, інтэлігентны Жэнька.— Тая, што раніцой — гэта Венера, ранішняя зорка, а гэта, вось там,— гэта Веспер.
— Ой,— сказаў Раланд,— адкасніся ты, Яўген, са сваім Весперам. Тут іншае мучыць.
Цёмныя вочы ягоныя ад шырокіх зрэнак яшчэ больш пацямнелі. Хмурыя, нейкія пакутліва-нядобрыя і... вінаватыя.
— Вельмі я вам непрыемную рэч сказаць хачу. Прабачце хлопцы, але сказаць лепей зараз. I ты прабач, Ліза, даражэнькая.
— Што такое? — з яе аблічча збегла чырвань.
Ролік, хаваючы вочы, сказаў. Не ёй, а нам:
— Лізу не трэба браць, хлопцы. Нельга.
— Гэ-та ча-му? — спыталася яна, яшчэ не верачы.
— Думаеш, мне прыемна? Дорага я даў бы, каб не казаць гэтага.
Ён падсеў да яе і абняў за плечы.
— Ты сама падумай, сама зразумей, і тады ты сама скажаш, што я маю рацыю. Ты слабенькая, ты не вытрымаеш. Згаладнела за ўсе гэтыя гады. Вунь да Пячэрска з намі дайсці — і то табе цяжка даецца. А там жа горы, пераходы часам і не па сцежцы, са зброяй. Ну добра, мы тваю панясём. А раптам нехта пакоціцца і табе трэба будзе руку падаць? Ты ж не ўтрымаеш? Пасля замучыш сябе да смерці.
— У-утрымаю,— раптам зноў, па-ранейшаму, ціха, заплакала яна.
— Ну-ну, не плач,— грубавата сказаў Багдан.
— Не, не, скажыце, што вы пажартавалі...
Яна нібыта яшчэ не да канца разумела ўсю глыбіню свайго чорнага няшчасця, сваёй адрынутасці. Сядзела ля Раланда і заглядала ў вочы:
— Я з вамі хачу. 3 табой. Чаму? Ролік, чаму-у?!
— Дурнічка,— сказаў ён.— Мы ж цябе шкадуем.
— Я не хачу, каб шка-да..,— хліпала яна.— Я з табой. Цябе там забіць могуць, а я... Хлопцы, чым жа я вінаватая?
— Раланд,— сказаў раптам Жэнька, і я ўпершыню ўбачыў, што ягоны прыгожы, проста хоць у кіно, твар можа быць цвёрдым і злым.— Гэта жорстка. Што ты робіш? Ды мы, у выпадку чаго, можам яе і пакідаць у лагеры, які там сабе зробім. Хай гаспадыняй будзе, га?.. Раланд, га, Раланд?
— Яна пасля сама зразумее,— сказаў Дзмітрэнка.
I тут Лізка мяне здзівіла. Я глянуў на яе і ўбачыў, што яна не плача, што вочы адчужаныя і суровыя, а ля краёчка гожага маленькага рота — цвёрдая горкая складка, як у дарослай. I загаварыла яна пасля, як дарослая:
— Ясна. Жыццё пад германамі не шкадавала. Вайна — не шкадавала. Можа, горш за ўсіх вас мне давялося. I я ж яшчэ ў гэтым вінаватая, што мяне адпіхаеце,— пальцы яе камячылі ражкі хусткі.— Справядлівасць ваша... А я з вамі, з табой, Ролік, ішла б... Ты не думай, я слабая, а двухжыльная. Ну што ж, дзякуй і на тым, што жартавалі, гулялі, як з малым сабачкам. Тады ўжо, відаць, рыхтаваліся кінуць. Іначай чаго б так добра... да мяне...
Устала. I тут нечакана ўстаў і Навум. Падышоў да яе. Вусны яго неяк дзіўна ўздрыгвалі.
— Ну, бывай, Ліз... Я... я асабіста цябе ўзяў бы. I аб тым, што можа быць, не думаў. Ды тут пачынаецца тое, што ён... камандзір.
— Ненавіджу яго,— з сухімі вачыма сказала малая.
— Не трэба. Але я цябе ўзяў бы, Ліза. Дальбог бы ўзяў. Бывай.
Узяў у далоні яе галаву. I пацалаваў. Гэта было так непадобна на яго, што я не паверыў вачам. А яна нечакана зноў заплакала. Можа, ад пяшчоты — дзяўчат і жанчын увогуле ніколі нельга гладзіць па галаве ў падобных абставінах, заплачуць горш,— а можа, таму, што зразумела ў ім нешта?
I так, плачучы, яна пайшла. I такога гаротнага плачу мне, дзякуй богу, не давялося чуць больш у маім жыцці.
...Мы маўчалі. Толькі Фінеес падышоў да вогнішча і кінуў у яго некалькі галін. Ускінулася полымя. Барва і чорныя цені заскакалі па ім, зрабілі Навумаў твар яшчэ больш суровым.
— Ты з заўтрашняга дня наш камандзір? — спытаўся Навум.
— Ну,— Раланд глядзеў убок.
— Тады — свіння, свіння і яшчэ раз свіння. Ты што ж, не бачыш?
— Не,— суха сказаў Дзмітрэнка.
— А я занадта добра бачу. I даўно. Таму што ў мяне вочы такія: бачаць, калі другому кепска, калі ў іншага душа мучыцца. I яшчэ таму бачу...
— Ну, і яшчэ чаму?
— I яшчэ таму, што... Таму што... А-а,— Навум махнуў рукою, вусны ягоныя скрывіліся.— Ні вам, ні ёй гэта няважна. Важліва іншае. Свінні вы, шкадавання ў вас да гэтай маленькай няма. Да маленькіх, да страшэнна пакрыўджаных. А яна большая за вас. Так пакрыўдзіць яе. Яе! А я...
— Мае рацыю,— сказаў Карл.— Каб мы з гэтага дня не камрады — я б вам морду набіў.
Мне здалося, што ў абодвух неяк нязвыкла блішчаць вочы, і я адвярнуўся. Я тады не любіў сцэн, падобных на гэтую. А можа, рабіў выгляд, што не люблю.