Але на тое нам і было ў сярэднім па шаснаццаць гадоў. Мы не думалі ні аб чым гэтым. А наконт таго, каб дабрацца і не злапалі, то справа, як ні дзіўна, не здавалася нам безнадзейнай. Мы ведалі тысячы спосабаў праезду, якія ідэальна адпавядалі таму часу і той чыгунцы. Я, прыкладна, цэлы год калясіў па Урале, частцы Сібіры, Поўначы і Казахстану без білетаў і пропуску, і ні разу мяне не спаймалі. Праўда, яшчэ да гэтага быў вопыт двух уцёкаў, у якіх мяне злавілі. Ну і яшчэ тое, што я заўсёды трымаўся наводдаль ад усіх непаўналетніх вакзальных злодзеяў і іншага цёмнага элементу, ездзіў заўсёды толькі адзін. На іх бывалі аблавы, і яны пападаліся. Я — ніколі.
Так што даехаць можна было. Няма такога месца, куды не пралезе падлетак.
...Каштаны пачалі раняць плады. Упадзе вялізная зялёная і шыпаватая булава — продкі называлі такую на ўсходні лад «буздыган»,— расколецца, і выгляне адтуль вільготны, карычнева-бліскучы, нібы лакіраваны, каштанчык. Як хітрае цёмнае вочка. А часам два ці тры.
Мы выйшлі з двара, убачылі на асфальце безліч такіх каштанчыкаў. I яшчэ ўбачылі... Лізку, якая, гледзячы ў зямлю, пахмура ганяла, перасоўвала іх нагамі. I тут Навум падышоў да Раланда:
— Возьмем яе. У апошні раз, калі ўжо ты такі.
Ролік глянуў на дзяўчо і змрочна кінуў:
— Добра, ідзі.
Вуліцы адкрываліся перад намі ў ранішнім няяркім сонцы. Напаўпустыя, адкрытыя, толькі для нас. Золата каштанаў прыкрывала і ўпрыгожвала нават убогасць і пачварнасць руін. Сонца падымалася ўсё вышэй і лашчыла нашы твары, бо мы ішлі да яго. I па тым, як мы ішлі, лёгкім, пругкім крокам, я разумеў, што сяброў у гэтую свежую раніцу ўзносіць тое, што ўзносіць і мяне: поўнае адчуванне кожнай жылачкі, кожнага нерва. Адчуванне жыцця.
Мы ішлі на сонца.
Золата каштанаў, прыгажосць дзівосных запушчаных дамоў, увесь воблік гэтага ледзь не самага прыгожага ў свеце горада...
— Хутка мы ўсяго гэтага не ўбачым,— са шкадаваннем сказаў Ролік.— Аж кідаць горка.
...Пустая лаўра з аблупленымі купаламі, са старажытнымі каравымі арэхамі, змаршчакаватымі, ледзь не на далонь у глыбіню. Ціха падаюць у лістоту арэхі, якіх няма каму збіраць. Зрэдку мільгаюць цені нешматлікіх манахаў. Ад руінаў Успенскага сабора ўсё яшчэ цягне горкім — нібы астылым дымам і тленнем.
Аднавокі бандурыст у пінжаку і белай сарочцы з яркай жычкай сядзіць ля цагельнай жоўтай дарожкі, вышарпанай тысячамі ног. Сядзіць там, дзе яна збягае ўніз, хаваецца за арэхамі, і перабірае струны бандуры. Сіпаты мяккі голас:
Ой у стэпу на могилі,
На шнрокій Украïні
Лежить козак там убитий,
Китайкою він покритий.
Мы моўчкі стаялі вакол.
Ой за темними лісами
Лежить козак застреляний,
Лежить козак застреляний,
Ще й крівльою обілляний.
Нема кому потужити,
По козаку подзвонити.
Дзвонять кони підковками,
А козаки шабельками,
Чорный ворон крилоньками,
А матінка — слізоньками.
Над песняю кацілася ласкавае добрае сонца.
Встань, козаче, ти проснися:
На Вкраіну подивися,
Вже сідельця твоі згнили,
I стремени вже потліли,
Орли очі повиймали,
А татари шаблю взяли.
Ціхі ўздых. Захліпала Лізка. Ціха-ціха. Я кінуў позірк на Нонку і ўбачыў, што і ў яе вочы поўныя слёз. Прысунуўся, сціснуў яе локцік.
Візьми, мати, піску жменю,
Посій його на каменю:
Коли ж отой пісок зійде,
Тоді твій сын з війська прийде.
Мы і далей ішлі моўчкі. I толькі пасля Багдан раптам уздыхнуў:
— А што вы думаеце, могуць жа і нас забіць вось так.
— Кінь вярзці,— сказаў Ролік.— Хто не калоціцца, хто да канца трымаецца, той выжывае. Яго й куля не бярэ.
I тут Багдан раптам заспяваў. Я ніколі не чуў раней ягонага голасу і зараз быў узрушаны і ўражаны. Ніколі не думаў, што ў яго можа быць такі амаль ужо дарослы, моцны, неймавернай гожасці тэнар. Не такі, якім спяваюць па радыё ў операх закаханыя, а такі... ну, моцны і мужны. Я ніколі не думаў, што ён можа так.
Умер, умер наш полковник, ще й тихая мова,
Зостається кінь вороний, золотая зброя;
Зостається кінь вороний, зброя золотая,
Зостаютсься дітки малі, жінка молодая.
Нечакана падхапіла Лізка, і я таксама здзівіўся: нібы заплакалі, зазванілі нябесныя званы. I Нонка пачала тураваць, і ў яе быў някепскі глыбокі голас. Але ўсё адно, як яны ні спявалі, нават тая ж Лізка,— голас Багданаў мякка ўладарыў над імі, таму што яго проста ні з чым нельга было параўнаць нават на гэтай зямлі, так багатай галасамі.
Ён, здаецца, напаўняў усё пад скляпеннем неба — я толькі дзівіўся, што, гаворачы, ён нібыта басам бурчыць, а тут так спявае — усё пад скляпеннем блакітнага неба, але гэта не рабіла яго менш ласкавым. Пяшчота гэтага голасу запаўняла і абдымала ўсё.