— Гэх, мала чаго мы яшчэ не бачылі. Калі да шкуры даходзіць, то падлюга здатная нават свет узарваць. Усіх на той свет узяць з сабою.
— Якое няшчасце! Божа мой, якое няшчасце!
Я паступова прыходзіў да свядомасці. Бачыў, як прыкацілі яшчэ два студабекеры, як ляскаюць унізе рыдлёўкі, як падбягаюць яшчэ і яшчэ людзі, як калоціцца ў руках двух сапёраў Нонка.
— Ролік! Ролік! Пусціце! Пусці-іце!
Мне было ўсё адно, каго яна там кліча. Няхай ніколі не паўторыцца мінулы вечар, няхай ніколі не будзе зорак і вершаў — толькі б іх адкапалі... толькі б іх... толькі б іх...
Праз гадзіну аднаго сапраўды адкапалі. Багдана. Праўдзівей, тое, што калісь было Багданам. I ён ляжаў на плашч-палатцы, і на яго з кожным парывам дняпровага ветру ападалі жоўтыя, змаршчакаватыя лісты з выкарчаванага з коранем старога каштана.
Пасля, калі кроў перастала ісці, а ногі ўжо не так дрыжэлі, я спусціўся да сапёраў. Галава мая то ўспухала, то сціскалася да памераў макавага зерня, але я капаў, капаў, капаў.
Яшчэ праз паўгадзіны адкапалі яшчэ аднаго. Гэта быў Карл. Скурчаны, нібы сплюснуты. Тое, што было Карлам, сінявокім, бялявым, худым і доўгім хлопцам, які мог — я толькі цяпер зразумеў гэта — стаць маім лепшым сябрам, калі б толькі я не быў такі дурны, калі б не жыў мінулым болем і былой нянавісцю.
Мы капалі да вечара. Рабілася цёмна. Дагарала на захадзе шафранна-залатая стужка зары. Прарочыла ясны сонечны дзень, якога мае хлопцы ніколі ўжо не пабачаць.
Машыны пад’ехалі на край цясніны і запалілі фары. У іхнім мёртвым святле па-ранейшаму завіхаліся на дне людзі з рыдлёўкамі.
Нас з Нонкай адправілі дамоў. У кузаве студабекера было цёмна. Нас калаціла, адплывалі назад рэдкія агні ўскраін.
Бязвольнае цела Нонкі хісталася ў маіх руках. Яна не плакала, нічога не казала. Яна, па-мойму, проста не жыла.
Навума, Лізку і Раланда не знайшлі ні тады, ні ў наступныя дні. Магчыма, іх зацягнула ў адну з тых пячор — хто ведае, колькі іх там было?
А праз чатыры дні я ад’язджаў на Беларусь. Можаце мне паверыць, я нічога не ведаў, але не было і там дня, у які б я не думаў, што, магчыма, яны і зараз ляжаць там, трох, якіх магла звесці ў іхняй хлапечай непрыміручасці і любові толькі смерць.
Я глядзеў праз акно вагона на перон, бачыў там цётку і побач з ёю — маленькую, прыбітую горам і жыццём фігурку Нонкі, і слёзы нястрымна ліліся з маіх вачэй. I я не саромеўся іх.
I тут грымнуў салют: нашы ўзялі яшчэ адзін горад. Праз слёзы бачыў я ракеты, дамы і руіны ва ўспышках рознакаляровага святла і цемры.
Грымеў салют. А мне здавалася, што гэта грыміць, ракоча, жалобна стогне і рыдае ў іхні гонар увесь сусвет, па якім ім болей не хадзіць.
...Потым, праз тры гады, зноўку быў Кіеў і таполевая алея, дзе мы сустрэліся з Нонкай, і пачуццё маё, якое зноў ажыло.
I ўсё ж...
...I ўсё ж потым, калі яна стала маёй жонкай, мы ўсё роўна інстынктыўна пазбягалі і пазбягаем вуліц горада ў такую вось залатую восень. Пайсці, уцячы, з’ехаць кудысьці ў лес, туды, дзе жаўцеюць бярозы і ліпы, дзе чырванеюць асіны. Дзе няма каштанаў. Прыгожых, залацістых на блакітным, на сляпуча-блакітным, каштанаў. Дзе не падаюць іхнія лісты, жоўтыя, усе ў чыстых дробных зморшчынках.
Як ветравая рабізна на пяску.
Пачынаюць аблятаць каштаны. Залацісты дождж.
I кожны раз у гэтыя дні я думаю, што вось такія, як Гнат, мажліва, ходзяць па зямлі і зараз.
А мае хлопцы, мае сябры спяць у дняпровым пяску і ніколі ўжо не ўбачаць ні сонца, ні сіняй ракі, ні залатой лістоты каштанаў.
Не будуць лаяцца, спяваць, ныраць з быкоў, смяяцца. Не будуць ваяваць з несправядлівасцю, якой на зямлі куды больш, чым мы думалі. А яны ж і загінулі толькі таму, што — хай сабе па-дзіцячы — збіраліся на вайну з ёю, каб яна хаця на хвіліну хутчэй знікла з зямлі.
Што зробіш? Змагары за справядлівасць — гінуць.
I вось яны ляжаць недзе там, «за краем чорнай вясёлкі», як кажуць нашы казкі. Пры жыцці лёс не даў ім прывязанасці тых, каго яны хацелі. Але цяпер яны разам. Цяпер яны ляжаць разам, звязаныя самай моцнай повяззю, якая ёсць на зямлі.
Я не так бы пакутаваў, каб не былі яны такімі чыстымі, такімі вернымі сябрамі, такімі надзвычайнымі і добрымі, такімі выдатнымі хлопцамі.
Пачынаюць аблятаць каштаны.
I ў гэты журботны час наша апаленае, спаленае, наша забітае вайной, наша знявечанае юнацтва заўсёды, заўсёды ўспамінаецца мне.