— Будзьце здаровы.
Мы гатовыя былі задаць лататы, але нечакана для нас ваенны зарагатаў.
3 яго з вачэй цяклі слёзы, і ён толькі паўтараў:
— Ну, архараўцы! Ну, хуліганнё!
Нельга не зарагатаць самім у адказ на такі смех.
...Калі адсмяяліся, Жэнька, асмеліўшыся, сказаў:
— Таварыш лейтэнант, пакажыце наган.
Лейтэнант здалёк паказаў.
— Гэта і не наган зусім, а «вальтэр»,— сказаў Раланд.
— Правільна,— сказаў лейтэнант.— «Вальтэр». Трафейны.
Мы паселі вакол яго на траве.
— Слухайце, таварыш лейтэнант,— сказаў Ролік,— вось мы тут спрачаліся, ці патрэбныя на фронце рукі? Якія страляць умеюць?
— Яшчэ як.
— То чаму тады...
— Ясна. Чаму маці-Радзіма грэбуе такімі магутнымі рукамі, як вашы? А таму, што і без вас рук хопіць.
— Я ў партызанах быў у сорак першым,— сказаў я.— Тады, значыць, не хапала, а зараз...
— Тады нявыкрутка была. Проста трапіў ты ў такое становішча. А цяпер нашто ж?
Руіны ляжалі пад намі. Як воку сягнуць, мёртвы лес руін.
— Мы шмат хто яшчэ памром,— раптам сказаў лейтэнант.— Калі, скажам, і вам аж да нямогі таго самага хочацца — хто ж тады гэтую праказу, лішаі гэтыя з зямлі саскрабе, хто яе прыкрасіць? I потым. Вы думаеце, мы іх пад корань звядзём? Будзем старацца, але... Так што хто будзе сачыць, каб у гэтага раку метастазаў не было?..
Ролік махнуў рукой.
— А-а, зноў тая самая песня. А нам каб толькі да іх дарвацца.
— Ну і чаго ж бы гэта ты так хацеў дарвацца?
— У кожнага з нас тут свае прычыны. У мяне бандыты брата павесілі, але тут... Ну, пра сябе не буду... Унь няхай скажа... ну хаця Васілька.
— У мяне гэтых прычын сотня,— буркнуў я.— Ну, я таксама толькі адну скажу. Братаву маю немцы ў лесе спаймалі з вядром солі. Ясна, куды соль. Лупілі тыдзень. Не спіна, а... А яна ціхая была, стрэлаў баялася, кіно з пацалункамі любіла. Аж плача, бывала. Але тут ані слова... Цётцы спатканне дазволілі. I даведалася яна, што ніхто іх, вязняў, не лячыў, а братаву лячылі. Спіна — адна рана. I ў ране гэтай чэрві завяліся. То гэтыя «дзеля дэзінфекцыі» ёй спіну соллю пасыпалі, той, што яна ў лес несла... На наступнае спатканне цётка прынесла ёй сарочку, а тыя кажуць: «Сваячкі вашай няма, вывезлі...» Ведаем мы, куды яны яе вывезлі.
Лейтэнант узяў мяне за падбародак, паглядзеў у вочы.
— Ну вось, хлопец, і адказ. Такія, як ты, страшэнна патрэбныя будуць. Як памяць. Сёй-той можа і забудзе, бо на свае вочы не бачыў. А ты не забудзеш. I ўжо ніколі спакойна не заснеш. Цень гэтага пабачыш — у званы біць пачнеш. А ты кажаш...
Устаў.
— Кіньце глупства. Вам, магчыма, для жыцця больш мужнасці спатрэбіцца, чым нам для смерці.
ІІІ
Мы ляжалі на гарачым пяску, і мяне ўсяго калаціла. Не ад холаду, а ад страшэннага нервовага напружання, якое я толькі што перажыў. Ногі ледзь не курчыла, жывот сутаргава ўздрыгваў.
Дняпро каціў ля нашых ног сваю плынь, а непадалёк узвышаліся з вады каменныя быкі старога ланцуговага моста, знішчанага вайной. I вунь з таго быка я толькі што скокнуў.
Мяне аж пацепвала, калі я ўспамінаў, як я лез, чапляючыся за кожную няроўнаець, за кожную выбоіну ў каменнай кладцы. I як стаяў наверсе, і калені дрыжэлі, і я разумеў, што злезці не ўдасца. А пада мною Дняпро імкліва рухаў зялёную, шкляную, цяжкую плынь, і хлопцы ўнізе былі з напарстак... ух ты, божа мой!
I як зразумеў, што яшчэ хвіліна — і я ніколі не скочу і не злезу... I скочыў салдацікам, і, праз стагоддзі, увайшоў у ваду, і адразу падкурчыў ногі, і ўсё адно мяне так доўга несла да паверхні і паветра, што я ледзь не захлынуўся, а Дняпро цягнуў мяне за ногі, заносіў убок, кідаў.
Я і скочыў толькі таму, што хлопцы глядзелі. Такое са мною ўжо было. На Урале. Там рака Ірэнь бегла, сціснутая высачэзнымі скаламі, як мурамі, і са скалы на скалу быў перакінуты канатны мост. Я пайшоў у заклад, што скокну з яго. Дваццаць пяць метраў. I ўзлез. I зразумеў, што не здолею скокнуць. I збіраўся ўжо злезці. Але тут з абодвух канцоў падышлі да моста дзве нашыя дзяўчачыя брыгады. I з адною была выхавацелька. А мы купаліся, ясна ж, без ніякіх плавак. Я ўявіў сабе, як яны сыдуцца ля мяне і што з гэтага будзе, і скокнуў, бо ганьба была страшнейшая нават за смерць. Вось так і тут.
— Малайчына,— сказаў Ролік.— Я чатыры разы спускаўся, пакуль не наважыўся.
— А я з другога разу,— выскачыла Нонка.
— Ну, ужо выхваляцца пайшла,— сказаў Багдан.— Вечна свае тры грошы...
— Чаму? Яна праўду кажа,— сказаў Ролік.
— Гэта таму, што дзяўчо бязмозглае. Небяспекі яны не разумеюць.
Нонка раптам брыкнула Багдана нагою і, калі ён схапіў яе, пачала малаціць яго кулакамі па грудзях, па галаве, паўсюль. Багдан зніякавеў.