— Кінь яе,— сказаў Раланд.
— Ды ўжо... сам кінуў.
— Малайчына ты,— паўтарыў Дзмітрэнка.— I трэба нам — як вы думаеце, казакі-малойцы? — прыняць яго ў наш курінь.
— Прыняць, прыняць!
— А раз так, то можна яму і таямніцу раскрыць. План такі... Спачатку іхнюю штаб-пячору падарваць. Пасля іх, гадаўцаў, раскалашмаціць. А то заганарыліся занадта, адному праз іхнюю зону хоць і не хадзі. Паставіць іх на месца, загартавацца, вопыт прыдбаць, а пасля,— ён зрабіў эфектную паўзу,— уцякаць на Заходнюю Украіну. Там па лясах яшчэ паліцаі блукаюць... Гадоў прыбавім, дый...
— Не возьмуць.
— Самі возьмемся. Свой атрад. Ды ты зразумей. Ну, сорам жа глядзець, ну, гэта ж усё жыццё сябе паважаць не будзеш, калі прыйдзеш на гатовенькае.
— А зброю што, з калена выламіш?
— Ёсць зброя. Ведаю, дзе. Не даходзячы да Цялічкі, амаль ля Дняпра, яры і слупы пясчанікавыя. Там нямецкія кропкі былі. Абарона. Думалі, відаць, што нашы могуць і там фарсіраваць раку. А пасля давялося ім уцякаць... Я ўжо там сёе-тое знайшоў... Пакуль што мы туды хадзіць не будзем — гэтыя гады з Падвальнай валакуцца за намі, як хвост. А за пару дзён да ўцёкаў пойдзем, возьмем, дагледзім, і хай яны нам тады солі... I гэта яшчэ лепей, што самі, сваім атрадам.
Гэта была не проста спакуслівая прапанова. Гэта было спаўненне той мары, якою я жыў тры гады.
— Я з вамі, хлопцы,— сказаў я.
— Дабрача,— сказаў Раланд.— Займелі, значыцца, і беларуса. Я думаю, цяпер трэба і іншых завербаваць, каб, значыцца, інтэрнацыянал.
— У Вялікай Айчыннай вайне дружба народаў сыграла выключную ролю,— паважна сказаў Жэнька.
— Прахвесар,— сказаў Ролік.— Ясна, што ўсёй хеўрай каго хочаш біць лягчэй. Дружба народаў, як дзядзька кажа... рашаючы фактар.
IV
Мы прабіраліся «ў разведку». Ішлі па дахах, спускаліся пажарнымі лесвіцамі ў вузкія цясніны між глухіх муроў, караскаліся на змарнелыя без сонца каштаны і скакалі з іхніх галін на нейкія дрывотні і пунькі. Краліся асцярожна, бо гэта ўжо была «дзяржава» хлопцаў з Падвальнай.
Перад апошняй перабежкай селі крыху адпачыць між штабялямі нейкіх зваленых дроваў.
— То нашто ўсё ж іх біць? — спытаўся я.— Можа лепей з сабою ўзяць?
Хлопцы пераглянуліея. Багдан нават гыгыкнуў.
— Фашысты,— неахвотна сказаў Ролік.
— Ды вы што, хлопцы,— падурнелі?
— А вось хадзем, паглядзіш.
Некалькі разоў у жыцці мне даводзілася бачыць расстрэлы. Калі быў сувязным. Розныя, яны былі ў нечым страшэнна падобныя. Я нават ведаў, чым: пачуццём страшнай безнадзейнасці, адчуваннем уласнага бяссілля, калі нянавісць, здаецца, вось-вось задушыць цябе. Крывёю, якой захлынаюцца тыя, моташнасцю і нудотай, што горка і ядуча падступаюць да тваёй глоткі.
...Пад Дубішчам людзі стаяць на самым краі каркаломнага ўрвішча над Дняпром. Зараз грымнуць стрэлы, і нават толькі параненыя будуць шмат разоў грукацца аб выступы стромы і ўпадуць на жвір унізе ўжо мёртвыя.
...Вось барак дарожных рабочых — яўрэяў. Гэткі невялічкі філіял гарадскога гета. Нехта зрабіў дыверсію ў пяці кіламетрах адсюль. I, зрываючы злосць, урываюцца на пляцоўку перад баракам матацыклы, і б’е кулямёт, і людзі падаюць, падаюць...
А вось цяпер — шэры двор. Тры глухія муры ў выглядзе літары «П». У іх адны дзверы і пара забраных кратамі акон у сутарэнне. Ля дзвярэй — пажарная лесвіца. 3 чацвёртага боку двара — узгорак, зарослы акацыяй, глогам і бур’яном.
Такі сабе змрочны, моцна затравелы двор. Толькі каля аднаго мура невялікі кавалак асфальту з канаўкай (відаць, зрабілі калісьці, каб вада з даўно не існуючай рыны не плыла ў падвальныя вокны). I на гэтым лапіку стаіць чалавек, дзяўчынка-падлетак. А некалькі крокаў ад яе чацвёра невысокіх чалавечкаў са стрэльбамі ў руках.
— Імем закона,— далятаюць да мяне словы,— прысуджаецца... за злачынныя...
У мяне пачынаюць гарэць шчокі. У вочы нібы пяску нехта насыпаў. Я столькі разоў бачыў такое, стоячы ў натоўпе, які сагналі на месца страты, або, калі спазніўся, седзячы ў кустах, без сілы, а галоўнае, без права дапамагчы.
Тая, каго расстрэльваюць, дастае нешта з кішэнькі дарослай кофты і пачынае есці.
— Хопіць табе жэрці, швайн! — крычыць бялявы начальнік канвою.
— Я хлеб з маргарынам,— адказвае з-пад мура галасок.
Дзяўчо пакорліва паварочваецца тварам да мура. Канвой бярэ карабіны на руку і падраўновае штыхі. Усё, як трэба. Усё, як належыць рабіць такое ў жыцці.
— Аддзяленне-е!..
Кулакі мае сціскаюцца... Я ўжо не магу, не магу яшчэ раз бачыць гэта...
...I тут на маё плячо кладзецца рука.
— Бачыў? — пытаецца Ролік.— Вось гэта ў іх заўсёды падобныя гульні. На свае вочы такога не бачылі. Акупацыі не нюхалі, адседзелі недзе... Шыбеніц не бачылі, Бабінага Яру не бачылі. Каб у жыцці. Смажаны певень іх яшчэ ў азадак не дзюбнуў... М-мам-чыны сынкі!