Не дакінеш проста вокам
Да суседскіх межаў...
... Ды рэальнасьць была іншаю:
Колькі поля, колькі
Ў тых, каму ня трэба!
А ў нас гэтак мала,
Што няма і хлеба. (Купала).
Купала адкрыта абвяшчае пра несправядлівасьць існуючага парадку, выступае супраць эксплуатацыі сялянства панамі:
Даўней мы знаці
Мусілі пана,
Каб карыстацца
З нівы ўспаханай.
Цяпер жа ў двор сіл
Цягнеш астаткі,
Каб зарабіці
На ўсе падаткі.
Паэта крытыкуе сістэму падаткаў, цяжар якой у першую чаргу лёг на мужыцкія плечы:
Няхай зьнімуць з цябе
Чынш, падаткі, налог,
Бо бясплатна для нас
Даў зямлю гэту Бог! Абмалёўваючы механізм эксплуатацыі мужыка панамі ды дзяржаваю, паэта ўжывае зразумелы для селяніна аргумэнт:
Калі часам дзе двузлотку
Зрабіў ты ў пана дзе,
Дык на чынш і на падаткі
Яе воласьць забярэ.
Хоць нам гэту зямлю-матку
Бог бясплатна дараваў
І плаціць чыншоў, падаткаў
За яе нам не казаў, —
Дый на гэта тут ня помняць
І, як могуць, так дзяруць,
Апасьледнюю кароўку
За падаткі прададуць.
Згадаем, што патрабаваньне пераразьмеркаваньня падаткаў, зьмяншэньня іх для сялянства было адным з патрабаванняў БСГ: "Усякі ведае, што мужыку цяжка жыць на сьвеце. З мужыкоў цар дзярэ падаткаў болей, як з усіх: паны плацяць 236 міліёнаў рублёў у год, а мужыкі — 700 міліёнаў, значыць у тры разы болей; зямлі ж у цара і ў паноў у два разы болей, як у мужыкоў. І цар, і паны, і чыноўнікі — усе жывуць з цяжкой мужыцкай працы".
"Ня плоцім падаткаў усе разам", — заклікала Грамада. Таму зусім натуральным гучаў заклік паэтаў-адраджэнцаў пра перадзел зямлі. Гэты ж заклік гучаў і ў праклямацыях БСГ. Цётка пагражае:
Нам зямлю, паны, аддайце.
Пагаворым, паталкуем,
Так разьдзелім, як зьмяркуем,
Каб ні многа і ні мала,
Каб зямля матуляй стала
Для усіх, каго зрадзіла,
Каб больш паноў не тварыла.
Яна ўпэўненая, што перадзел зямлі прывядзе да агульнай роўнасьці і шчасьця.
Я.Купала перакладае М.Канапніцкую і разам з ёю сьцьвярджае, што толькі той мае права на зямлю, "каму ў полі труд — закон, А чужыя з нівы вон!"
Але паэты-адраджэнцы добра адчувалі сітуацыю ў краі і ня мелі ілюзыяў на бесканфліктнае яе вырашэньне. БСГ вучыла мужыкоў: "Калі ні купіць зямлі ні можна, калі ні цар ні паны самі яе мужыкам не дадуць, то трэба значыцца дастаць зямлю сілай". Пра тое ж піша і Я.Купала:
Не чакай ты ласкі братняй,
Што можа калі
Дабравольна і бясплатна
Дастанеш зямлі...
Павер сіле, толькі сілай
Збудзесься ўсіх мук!
Яшчэ больш радыкальна выступае Якуб Колас:
— Што, брат Грышка, папраўляйся:
Чутка ёсьць — зямлі дадуць.
Не хварэй, брат, падымайся
Ды ачуньвай як-нібудзь.
— Эх, Мікола, што тут цешыць?
І стары, а як дзіця:
Не, ня будзе нам жыцьця,
Як паноў не перавешаць.
Ідэі сацыяльнай справядлівасьці, будучага ўладкавання сьвету ў беларускіх паэтаў не былі дакладнай копіяй тэарэтычных распрацовак БСГ. Паэты сыходзілі найперш з патрэбаў беларускага сялянства, улічвалі і ягоную псыхалёгію і тыя формы землекарыстання, якія склаліся на. Беларусі. У нас адсутнічала абшчыннае землекарыстанне, адкуль нерэальным уяўляўся пераход да калектыўнага карыстання зямлі, што прапаноўвалі расейскія сацыялісты. Так атрымалася, што ідучы ад жыцьця, пісьменьнікі-адраджэнцы былі большымі рэалістамі за палітыкаў. БСГ па перадзеле зямлі меркавала пра ўтварэнне калектыўных гаспадарак: "Добрэ было бы, каб уся вёска чы там часьць яе, калі яна надта вялікая, не дзяліла зямлі, але каб вяла гаспадарку гуртом. Выбрала б яна сабе чалавек пяць такіх, што ўмеюць чытаць ды пісаць і шчоты ўмеюць вясьці, і тыя выбарныя каб запісвалі, сколькі дзён кожны мужык на зямлі працаваў. Прышла восень і з поля ўсё сабралі, кожны ўзяў сабе сколькі хлеба чы чаго, сколькі трэба, каб яму пражыць, пракарміцца, а рэшту прададуць гуртом і дадуць кожнаму столькі грошай, сколькі яму па рабоце выходзіць". Ніводнае загадкі пра магчымасць такога гаспадараньня ні ў кога з беларускіх пісьменьнікаў-адраджэнцаў мы ня знойдзем. Вельмі добра яны разумелі, што такое для сялянаў зямля і што такое на ён сапраўдныя гаспадарскія рукі.