Эх, кіньце крыўдамі карміцца, —
Кожны народ сам сабе пан;
І беларус можа зьмясьціцца
Ў сямьі нялічанай славян!
Гэтаксама супраць нападаў на родную мову Купала выступае ў вершы "Роднае слова", вінавацячы ворагаў беларускае мовы ў амаральнасьці і безчалавечнасьці:
Або той сьмяецца, хто ня знаў ніколі
Чалавечых думак, чалавечай долі, —
Хто ў грудзях гадуе злосна, непрытворна
Замест сэрца — камень, мест душы — дым-чорны.
Ацэньваючы становішча беларускай мовы ў грамадзтве, Купала адзначае шчыльную сувязь яе з лёсам беларускага сялянства, іхні аднолькава прыгнечаны стан:
З нас самых і з гутаркі нашай
І свой, і чужынец стаў кпіці.
Разам са сваім носьбітам і ахоўнікам, беларускім сялянствам, беларускае слова прайшло праз стагодзьдзі і зьявілася выразьнікам беларускага нацыянальнага духу, сьцьвярджае Купала:
Ты зжылося з намі, бацькаўскае слоўца,
Як бы корань з дрэвам, як бы з небам сонца...
І мы самі нават мо' не спазнавалі,
Як у думках нашых цябе гадавалі...
Менавіта роднае слова здолела захаваць нацыю, мяркуе паэт:
Край стопчуць, заграбяць чужыя народы, —
У песьнях жа родны край, родныя словы
Жылі, і жывуць, і жыць будуць заўсёды.
Верш, песьня — зьяўляюцца квінтэсэнцыяй, вышэйшым эстэтычным, духоўным дасягненьнем мовы, што ў сваю чаргу служыла народу-носьбіту гэтае мовы:
Гэй, ты маці, родная мова,
Гэй, ты звон вялікі, слова,
Звон магучы,
Звон блыскучы,
З срэбра літы,
З злота зьбіты,
Загрымі ты,
Загрымі!
Гэй, званар, званар мой пане,
Бій у звон, як змогі стане.
- гэтак коратка і канцэптуальна, з вялікім эстэтычным эмацыйным запалам А.Гарун акрэсьліў значэнне роднае мовы і свае адносіны да яе, а таксама значэнне паэтычнага слова ды наканаванасьць таленту.
Купала зьвяртаецца да песьняра-беларуса і заклікае яго:
За родну песьню будзь ваякай...
Станоўчай якасьцю паэзіі Цёткі Купала лічыць чысьціню яе мовы:
Аб чымсь сьветлым, аб чымсь новым
Твая скрыпка грае нам;
Грае, грае, а ў ёй мова
Наша чуецца бяз плям.
Надзвычай важнай задачай, якая аб'ектыўна апраўдвае існаваньне паэзіі ва ўласных вачах, Купала лічыць уздым прэстыжу беларускае мовы сярод беларусаў праз вершы, супрацьстаяньне моўнай, культурнай асіміляцыі беларусаў:
Буду пець я свае песьні...
Каб на полі ці на лузе,
Ці працуючы ля дому,
Ці у лесе, ці пры плузе
Пеў ён песьні па-сваёму!
Каб ніколі не чураўся
Сваёй родненькае мовы,
У якой узгадаваўся,
Хоць забыўся дзеля новай.
Для Алеся Гаруна страта нацыянальнае мовы зьяўляецца жахліваю згубаю для нацыі. Клопат аб яе захаваньні ляжыць на плячох кожнага, а насамперш на паэтавых плячох:
Браточак мой! ах каб ты ведаў —
Страшэнна гэта рэч... гатовы
Хутчэй дык я на сьмерць лютую,
На вечны ў пеклі цяжкі мукі —
Зьмяніць, чым мову на чужую,
Здрадзіцелем чым быці ўнукаў!..
Чысьціня замыслаў беларускіх паэтаў-адраджэнцаў, іхняя прынцыповая пазыцыя ў адносінах да роднае мовы, уласна іхняя творчасьць на беларускай мове спрыялі маладому беларускаму адраджэньню адразу й назаўсёды зьнітаваць сваё разьвіцьцё з разьвіцьцём і ўмацаваньнем становішча роднае мовы. Гэты быў дальнабачны крок, вынікі якога на той час ня мог мабыць прадбачыць ніхто. Пасьля фізычнага гвалтоўнага зьнішчэньня хваляў беларускага адраджэньня гепеўшнікамі ды санацыяй, а затым фашыстоўцамі ды эмдэбэшнікамі, менавіта на падвалінах беларускае мовы адбывалася кожнае чарговае адраджэньне нацыянальна сьведамых беларусаў, якія зноў былі гатовыя йсьці на сьмерць. І вось таму менавіта ў 50-я гады пачаўся брутальны наступ на аснову нацыі — беларускую мову. Новаму пакаленьню сьведамых беларусаў ня варта забываць на каштоўны вопыт сваіх папярэднікаў.