У адно ранне Ян дагледзеў, што нехта начою падушыў яго пчол і паламаў калодкі, шукаючы мёд.
Праходзілі міма салдаты, і Ян, ні да каго не звяртаючыся, жаліўся:
— Ах, Божа мой! Не пашкадавалі маіх пчолак. Чужы пакрыўдзіў і свае ж не даруюць.
Маўчалі салдаты.
А калі ў іншы вечар прыходзіла да старога Даміцэля, раскладала на стале хлеб і што варанае, ці крышыла сухі сыр у цёплую ваду і падкрапляла мужа, ён гаманіў з ёю, што і бульба з ямаў прападае, і кублы ў садзе, што былі вынесены ад пажару, паломаны.
Але ў той быў больш балючы клопат:
— Дзе-то наша Монценька? Ці жыў то Блажыс? Чаму нічога не піша Дамянік і сам не едзець? — плакала яна.
Вярнулаткі дзяўчына, але не борзда, цераз месяц адышлі немцы яшчэ дальш, і вярнуліся з палону работнікі-літоўцы. Прыйшлі дзяўчаты і маладухі.
Ішлі, бяднягі, ледзь жывыя: нага за нагу. Чорныя, што зямля чорная.
Няможна было пазнаць Монцю.
Сляды мук, перажытага сораму і гвалту адбіліся страшным выглядам на твары.
На роспыт маткі, з плачам абшчапіўшай яе, Монця прараніла шапатком некалькі слоў праз сілу. Па збялеламу і цьмяна-бруднаму твару цяклі слёзы, пакідаючы палоскі. Адзежа зрабілася шкумаццём.
Дзяўчына прытулілася да хворай сястры, потым адарвалася, схапіла матку за руку і завыла.
— Мамулечка! Няхай бы забілі мяне, чым так зрабілі мне…
Цераз колькі дзён матка, баючыся, каб саўсім не выйшла з розуму дзеўка, павяла яе да кунігаса.
Ківаў ён жалобна сівенькаю галавою.
Калі будзе, то і твой гэта дзіцёнак, Монька. Маліся матцы Божай.
— Не хачу я яго, — залівалася слязамі Монця.
— Маліся, Монечка, — Бог дасць дзіва, і ўсё абыдзецца так, як Богу заўгодна.
— А калі не будзе дзіва? Не магу я маліцца і жыць не хачу.
— Монечка! Дзетачка мая, — супакойвала матка, не ведаючы, што рабіць, а стары кунігас клаў далоні на галаву няшчаснай і ўзнімаў угору вочы і маліўся, аж дрыжучы ад нервовага парушэння: від гэтых мук яго паствы кроіў яго сэрца.
Прайшлі спакойна, хоць і нявесёла каляды. Зіма была дужа сцюдзёная, ветры вялікія, незвычайныя гурбы і сумёты. Белым пакрывам пахаваў Бог бруд зямлі, апаганенай грэхам чалавека — убійства і разбурэння ў прыродзе. Па чутках з фронту думалася людзям, што надоўга застылі дзве варожыя сцяны і, мусі, не парушацца да вёсначкі. Дык другое адступленне было падобна да грому на сінім безвоблачным небе.
Батарэя, што сцерагла некалі мост, патрапіла, уцякаючы, на старую дарогу.
Феерверкер Сініца збочыў ад шасэ да хутарка.
Няможна пазнаць, што той самы. Палова будоўлі згарэла, толькі хата дзівам уцалела. На двары, сярод абгарэлага, чорнага будавання — здохлая ці забітая сучачка. Страха ў хаце прабіта. На печы сядзіць саўсім ужо сляпая Даміцэля. Яна разгарнула на нагах, як дзіцёнак, ліст з Масквы ад раненага сына Блажыса. Дзіра ў столі вялікая, адтуль свеціць. Хата сцюдзёна, як пуня. Тут жа дзядзька Ян. Сядзіць ля стала на шклянках ад пабітага вакна, папраўляе саламянае заткала ў вакне і сапе ў піпку, дзе замест табакі — хлоп са сцяны. Даўно ён не галіўся, не часаўся, змарнеў.
Ян сумна паглядае на адыходзячае рускае войска і часам нешта шапоча.
— Здароў, дзядзька Ян! Ах, як жа ў вас…
— Ад учарашняга бою, братка.
— А дзяўчаты вашы дзе?
— Уцяклі ўчора, ды ўжо, мусі, не паспеюць на машыну.
Як наўмысна, і яны з вузламі на парог.
— Добры дзень! Ці пазнаеце? Чаму вярнуліся?
— Куды мы пойдзем ад цэваса (бацькі) і мамы? — і заплакалі абедзве. Чаму ж раней не ўцякалі?
— Чаму? Так… не ведалі.— I па тону гэтага адказу няможна ўцяміць, чаму літовец так прыкут да свайго гнязда і ці сапраўды ён не ведаў.
— Ну, бывайце здаровы. Страху папраўляйце. Лікісвейкас!
— Су дзеў! — а самі плачуць, як пакінутыя на загубу.
Сініца пагнаў каня.
Возера замёрзла, але ўсярэдзіне былі павадкі на лёдзе і блішчэлі на чырвоным ад марозу сонцы. Блішчыць снег. Варона акалелая знедкуль узялася. Па снегавой дарозе коламі гармат глыбокія выбіты калюгі. Асцярожна спускаецца з гары калона войска адступаючага, як нейкая шэрая ўстужка, толькі трапечацца і безупынна паўзе.
Адзадзі і справа гудзіць глухая, асцервянелая, нястрыманая кананада.
Хутарок цямнеючаю плямаю астаецца далёка адзадзі.