Угарэліся дровы, не трашчалі, на двары зусім не было дыму.
На ферме гула малатарня, за вуліцай, недзе на гародах, на загуменні, рыкала скаціна. Яшчэ больш пацямнела неба і ніжэй апусцілася над вёскай. Зор яшчэ не было.
Завішнюк адчуў, што за плечы крадзецца холад, і падсунуўся да агню.
Першы расказ Грасыльды
Пры немцах у нас, сын, дзялілі калгас. Усё дзялілі: зямлю, коней, вупраж, пуні. Дзялілі тыя і між тых, хто ўцалеў і аставаўся ў вёсцы. Не ведаю, хто так камандаваў, нашы ці немец які ў той час, але дзялілі. Адны казалі, што так усё захаваецца калгаснае, пакуль нашы вернуцца назад, і немцам не так легка будзе адразу усё забраць і пагнаць; другія проста цмокалі, што жыць неяк трэба, шкадавалі нашых, але даставалі з куфраў старыя, зрудзелыя ўжо акты, дзе значылася, якую жывёлу і інвентар яны абагулілі ў трыццатым годзе, і гэта хацелі вярнуць зноў. Ды і не толькі гэта, бо паперамі сваімі тыкалі ў нос усёй камісіі, што дзяліла зямлю. А ў камісіі былі і члены праўлення, і я была. I дзяліла камісія справядліва... Але ўсяго было...— Грасыльда задумалася.— Дзялілі мы толькі сваім калгаснікам: хто рабіў у калгасе да самага апошняга дня, пакуль на веласіпедах не прыехалі немцы з воласці і не паставілі свайго солтыса. Солтыс быў наш чалавек — Ігнась з таго канца... Яны Ігнася адразу ж і прыбралі... Пазвалі ў воласць — і каюк... Але ж былі і такія, хто казаў: "Не хныкай... Слёзы пускае. Забудзь, якую яны і адзежу насілі..." Гэта так пра нашых, якія яшчэ доўга пры немцах адступалі праз Лонву на ўсход, на Мсціжы. Я помню, хто гэта казаў. Кастыцкі наш, Міхал. Ну і мітусіўся, як муха ў пустой мухалоўцы, калі туды першая пападзецца. У калгасе ён не быў. Як не пайшоў у трыццатым, дык і жыў сабе аднаасобна. Чаму — невядома. I з бедных быў жа. Не любіў з людзьмі, відаць, проста жыць і дзяліцца. I доўга жыў аднаасобна. Усё цярпеў, зносіў. I самую горшую зямлю, самую далёкую, пад Сырніцай, калі ведаеце, пясок адзін, яму ўсындычылі, і падатак — дай божа — даводзілі... Я тады дэпутатам ад вёскі была ў сельсавеце. Ну мы яго... А не пайшоў, скула, у калгас. Нізашто. Мы яшчэ яму — падатку... Кінуў тады наш Міхал сваё аднаасобніцтва, сагнаў некуды каня, відаць, прадаў недзе далёка ад Лонвы, і пайшоў у лес на падсочку. Да самай вайны напінаўся ў бары на Каралінскай пасецы, аж скура ў яго на жываце трашчала,— зарабляў усё, гроб пад сябе. Мала было. А пры немцах ён і вылез... Але ж тут усе свае. Абагульняў у трыццатым? Не. Быў з усімі? Не. Дык чаго ж ты хочаш? "Бацькаўшчына тут мая! Бацькаўшчыпа..." — крычыць. А мы яму фігу пад пос — тыц! Помню, выцягнулі на ферме на дзядзінец калёсы, сюды, дзе цяпер малатарня стаіць, усе, якія нажылі калгасам, пазадзіралі аглоблі ўверх... Плакаць хацелася, калі глядзела на іх. Ну што ж, каму якія... Па нумарках. Кастыцкі сам упрогся ў жалезны ход і пацягнуў на загуменне... А мы яму па задніцы. Тады ён нам паперы з воласці пад нос. А падаткні ты іх... Тады ён нас, усю камісію, на папорку і ў воласць. А ў воласці, пазней я дазналася, калі партызаны ў нас асталяваліся,— і нашы, свае, былі, дарма, што і немец сядзеў. Ды гледзячы яшчэ які і немец. Забралі нас, яго,— аж тры паліцаі на конях перад сабой пагналі ў воласць. Апыталі, што і як. Немец сам апытваў. Пасля нас адпусцілі, а яму "двадзесце пенць...". I ўсе яму ўлялгошчылі, тыя ж паліцаі, што па нас прыязджалі. За тое, што самаўпраўна расцягваў маёмасць, якая належала немцам.— Грасыльда ўздыхнула.— Толькі і вялікую пуню, што стаяла ля лесу, забараніў той немец разбіраць. Пасля ў апошнюю блакаду немцы спалілі яе...
Грасыльда змоўкла. Доўга сядзела, склаўшы па каленях свае натруджаныя гадамі рукі: гэтулькі працавалі яны для мужа, для сына, для калгаса. Усё панесла вайна. Муж не вярнуўся з фронту, "звяшчэнне", як яна кажа, прыйшло з "Васточнай Прусіі". А сын — яму было тады дванаццаць гадоў, ці што,— ён ужо не помніць з яе расказаў, відаць, быў ён тады, як цяпер Юрка Даліна,— не вярнуўся з Паліка. Пабег туды з усімі з белай торбачкай за плячыма, дзе ляжалі сухары, што яна, Грасыльда, сушыла ўсю зіму... Пабег сын і не вярнуўся... Сама яна асталася ў Сырніцы, у балоце, і асталася жыць. А пасля не вярнуўся і муж... Правяла яго на дарогу, на Мсціжы, пасля, як прыйшлі нашы, сунула ў руку белую торбачку, склала туды, што мела,— апошняе, што сабрала ў хляве, хата згарэла ў блакаду, кінулася мужу на шыю, а прачнулася на зямлі... Была ўжо ноч — праводзіла мужа вечарам. Помніць і цяпер, што было холадна і з вачэй капалі халодныя слёзы. Яна тады, мусіць, выплакала іх усе.