Асталася яна адна. Хату ёй скідалі талакой. У Лонве ўсім так рабілі. Каб не было селішча, не будавалася б яна, дажывала б, відаць, у каго кутам. А на селішчы стаяла варывенька, студня, хлеў; не было толькі хаты...
Завішнюк не зводзіў з Грасыльды вачэй, калі яна сядзела, не варушачыся і ўтаропіўшыся ў агонь. Думаў, колькі гора перанесла за вайну гэта добрая беларуская жанчына, якой колькі яшчэ жыць... А жыць — гэта ўспамінаць дзень і ноч вайну, на яе ёй не забыцца...
I яму стала балюча за тое, што ён нічым не можа ёй памагчы... Ён нават баяўся паспагадаць ёй увесь гэты час... Баяўся, што можа сказаць нешта не так гэтай святой на зямлі жанчыне з белымі валасамі, якія яна хавала ад людскіх воч пад хустку. Яму ўспомнілася свая маці. Якая яна была маленькая, старэнькая зусім. I як яна яго любіла...
Цямнелася паволі, як і заўсёды летам. На ферме на хвіліну пераціх трактар, і там загаманілі людзі. Грасыльда ўстала са сталюгі, нагнулася над агнём і павярнула другім бокам да жару гаршчок. Ускінула на агонь дзве шырокія сасновыя трэскі — круглыя і белыя, як пшанічныя бліны з патэльні, якія яна пякла раніцай яму, Завішнюку. Загаварыла і зноў села.
— Той год, як прыйшлі немцы, парасло проса. Той год усё радзіла, на вайну,— уздыхнула Грасыльда.— Проса ў калгасе пасеялі тады першы раз, пад нашай Сырніцай. Пясок там, а проса парасло. Шнурамі яго дзялілі летам, такой парой недзе, як цяпер. Ну і хапаў Міхал снапкі. Аб зямельку біўся. Пасля, праз год, ніхто гэтага проса ў нас і не сеяў. А ён пасеяў. I не толькі проса. Праз год да сваёй пунькі — у яго пунька стаяла на загуменні, калгас там сена з логу складаў — прыкінуў трысцень і пусціў малатарню з прыводам. Казалі, што недзе ў Палянах, за Віліяй, купіў за паўтара пуда проса. Пры немцах усе са сваіх шнуроў малацілі цапамі, на гумнах, як да калгасаў. А тут малатарня...— Грасыльда ўтаропілася некуды па ферму.— Гула, як гэта цяпер вялікая, што за трактарам цягаюць. Так усю вайну і была ў Лонве малатарня, аж пакуль, ужо ў блакаду, немцы з самалёта, калі агонь лілі на вёску, не спяклі Міхалаву пуньку з прыводам. А сёння... Душа мая, бабская, не выцерпіць... Хаця пачакайце, вы ж не ведаеце яшчэ ўсяго. Пасля немцаў усіх нашых лонваўцаў, хто быў у партызанах, пазабіралі ў армію. Ды партызаны і самі пайшлі. Пайшоў быў некуды і ён. Але скора з’явіўся, на яго звяшчэння не прынёс пісьманосец, як на майго. З’явіўся ён сам, праз тыдзень, як цяпер помню. Прывезлі яго з раёна ў легкавой машыне неяк надвечар і старшынёй паставілі. Калгас-то адразу ў нас аднавілі, летам, у сорак чацвёртым, як толькі нашы прыйшлі. Каб гэта цяпер... Наш бы Міхалка... А тады, што мы, адны бабы, глядзелі надта. У кожнай сваё гора, а мужчын — дык нікога ж і не асталося ў вёсцы. Ці Міхал, ці Шмагал за старшынто — нам было ўсё роўна. Ніхто і слова не сказаў. Прывезлі дык і прывезлі. За старшыню дык за старшыню. Прывёз тады яго з раёна ўпаўнаважаны, казалі. Высокі такі, худы, з голенай галавой,— вылез з легкавой машыны на дзядзінцы ў нашай Лонве,— вышэйшы за ўсіх быў. Як цяпер помню, чалавек той быў яшчз ў нямецкай форме... Я ўсё баялася яго. Хаця тады ў нямецкай адзежы многа людзей хадзіла. Той чалавек і пакінуў нам за старшыню Міхала. Зрабіў сходку ў тым канцы вёскі, што астаўся ад немцаў, не згарэў, і назаўтра сталі звозіць снапы са шнуроў у адну пуню, як і да вайны. Пасля ўжо мы, пасля ўвідзелі, што за Міхал наш. А перш, тады, як яго толькі паставілі, быў мякутанькі, што кужаль... А мой усё роўна з фронту пісаў: "Даб’ём врага ў яго бярлозе, вярнёмся, даб'ём і дома..." Гэта ён Кастыцкага збіраўся дабіць...— Грасыльда змоўкла і ўздыхнула.— А выйшла так: майго няма, галаву паклаў у Германіі, а гэты ад смерці збярогся... Змог... Я, сын, і не хацела табе ўсяго расказваць, але як пачала спачатку... Давяла аж да сягонняшняга. Цяпер наш Міхал... Я ж і забылася... 3 вайны пасля хто вярнуўся з мужчын,— у нас усе ў лес пайшлі: леспрамгас якраз ля самай Лонвы пабудаваўся, там таксама мужчыны трэба былі. Калі і мы, бабы, хадзілі лес рэзаць па снягу і па марозе ўсе тыя зімы, то мужчыны не так былі патрэбны... Яны і самі туды пайшлі, там плацілі грошы. А мы зноў асталіся з Міхалам. А пакуль мужчыны былі на фронце, ён нас баяўся. Не нас, сваёй бабскай галавой думаю. Баяўся, мусіць, што калі вернуцца мужчыны,— беражыся! А тыя прыйшлі — у яго і волас з галавы не ўпаў. Тады ён і распышэў. А сёння — не падступіся ўжо. Без фігі не да носа, як у нас кажуць. Увідзеў, што ўсё сышло з рук. Начальнік. Дык вось, што сёння было... Паніха наша, што жыве аж на самым канцы, з хлеўчыка хату зрабіла, дзяцей у яе трое, муж на вайне, як і мой... Узяла яна ад малатарні ў хустку ячменю завязала, кіло так са тры,— і за пазуху. Злавіў Міхал. Сам. Людзей клікнуў, каб усе бачылі, біць хацеў яе, не далі. Крычыць: "Злавіў казу з арэхамі!" Павёў у канцылярыю, сходку адразу склікаў: "Пад суд!" Мы і маўчалі і не маўчалі, анічога ў нас не выйшла. Бабу — пад суд: дабро — калгаснае, пакараць яе трэба, каб другія не бралі... Другія... За каласы летась адной бабе з-пад Мсціжаў тры гады далі. Каласоў назразала на полі ў жыце. Ужо ўсе паперкі на Паніху Міхал сам завёз, куды трэба, у суд падаў. У суд... Тут ужо маё сэрца не вытрывала. На праўленні я маўчала. Што крычаць... Закон. А і я ж — начальства. Праўленец. Але ж не табе судзіць, солтыса ты кавалак! Не табе... Пасля Ігнася ён солтысам у вёсцы быў, каб вы ведалі...