Колькі цяпер было ў яе, у Грасыльды, злосці на Кастыцкага.
Угарэліся дровы, ля агню стала горача, і Завішнюк адсунуў калодачку далей пад самы асвер. Грасыльда ўстала, рассунула трэскай галавешкі, узяла са сталюгі чорную рымзатую анучу, падняла гаршчок з цагліны, пакруціла ў руках і паставіла яго на вуголле.
— Пад нізам бульба тады будзе цвярдзейшая, калі не саставіш на жар... Я сёння ўжо гэта расказала аднаму чалавеку. Савасцянчыку. Табе другі раз кажу. I ўсім буду гаварыць, маўчаць не стану. Бабы нашы за мяне на ферме сёння рабілі, а я ў раёне была. Выйшла раніцай, калі вы ў лес пайшлі са сваімі дзяўчатамі... А адтуль пад’ехала. Падвезлі мяне, бо Савасцянчык сказаў. А я і адтуль бы прыйшла пехатой. Ногі яшчэ служаць. Савасцянчык у партызанах тут быў у нас. Яго ў раёне пакінулі. Цяпер, летась здаецца, яго сакратаром першым зрабілі, стаў на машыне да нас ездзіць. Раскажу табе, сын, як я Міхала вясной у Савасцянчыка бараніла. А мне надта трэба было гэта тады. Калі ж у нас, у баб, усякі чорт сядзіць. А страх яшчэ горшы. Са страху, мусіць, і бараніла... Даўно тут было, калі пасля трыццаць сёмага "как фамілія?!" — пыталіся, як хто з нашых баб заікаўся на сходзе. А тады: "Враг народа. Туды — дзе мужык". А дзе мужык, ніхто з баб і не ведаў, пісьмы адтуль не прыходзілі. Цяпер, сёлета, во аж у сорак шостым, некаторыя вяртацца сталі. Сталярчук наш прыйшоў. А ў мяне і цяпер пасля гэтага "как фамілія?!" шорах па спіне ідзе. А і немцаў перажыла...
Закіпела бульба, зашумела ў гаршку вада, падняла скавародку і пацякла на вуголле. Зашыпела гарачая цагліна.
— Дык пра што гэта я? — перапытала раптам Грасыльда.
— Пра Міхала...— адказаў Завішнюк, папраўляючы на сваім маленькім носе акуляры.
— Забываюся ўжо.— Грасыльда задумалася і пачала зноў, здалёку-здалёку: — Вясна сёлета была халодная, дажджы. На поле не ўзлезеш. А сеяць — сей. Не сееш — у раён. Нарада. Позву шлюць. I ездзілі. Паехалі мы туды, як цяпер помню, з Міхалам. Каня лепшага — старшыньскага — запраглі, сена ў калёсах пасцілкай заслалі, села нас аж тры бабы, Міхал чацвёрты. Каню — як досыць. Я была з Волькай Янкавай — брыгадзірам. Яшчэ старая кабеціна з намі адна — да доктара. Пакуль даехалі, у раёне тым, відаць, вецер у нечых галовах у другі бок завярнуў. Прыходзім у райком да іх — не будзе, кажуць, сёння нічога. Ну, Міхал пачуў і пабег недзе, ніхто не ведаў, куды і што. На вачах у начальства мо каб не круціцца. На дарозе, кажа, ля моста, пад вечар я вас злаўлю... А нам што рабіць? Сядзім і не ведаем, дзе рукі дзець. Людзі прыязджаюць — ад’язджаюць. А ў нас гаспадара няма, бабы распаўзліся па крамах. Сяджу я адна, сагнуўшыся, на ганку пад страхой. Пайшоў дождж. Конь адзін толькі наш стаіць на райкомаўскім двары, мокне. Гляджу, бразнулі дзверы, на ганак выйшаў сам Савасцянчык, белагаловы, чысты з твару, як хлапец,— ён яшчэ і цяпер малады зусім. У чорным касцюме. Савасцянчыка я ведала, мяне ён не знаў. Баба нейкая сядзіць, і ўсё. Што яму. Вылаяўся ён ціха, але, угледзеўшы мяне, змоўк. Крыкнуў некуды на двор: "Варанкевіч!.." 3 другога боку будынка, што быў побач, з ганка прыкалдыбаў мужчына, інвалід, у белай брызентавай накідцы, зарослы рыжай барадой.
— Каня, Варанкевіч,— у хлеў. I сена падкінь жывёле. Старшвні! Гаспадары! Яго б каторага на дождж выгнаць, як сабаку... Каб памок — ведаў бы. Ну і людзі! I дазнайся — адкуль конь...— Загадаў і пайшоў злосны назад, на мяне не глянуў. А я сяджу і думаю — будзе бяды каня забраць. Варанкевіч — вартаўнік іхні, ці што — адчыніў вароты і пагнаў яго туды, дзе машыны ў начальства стаялі. Дождж перастаў толькі пад вечар, калі мы ўжо сабраліся, усе бабы, ля райкома. Пара ехаць дамоў, трэба конь. А ён, як арыштаваны,— пад замком. Патрымалася я за клямку, паляпала і кажу бабам: "Пайду да Савасцянчыка..." Тыя маўчаць, як бы чаго баяцца. А Волька Янкава, маладая зусім яшчэ... Дык у яе аж зубы ляскаюць, пасінела ад холаду, глядзіць на мяне вялікімі вачыма, здаецца, аж просіць: "Схадзі, цётка..." Пайшла я. У кабінет яго не дайшла, стукнулася з ім на парозе на ганку. Відаць, праз сваё акно нас угледзеў і ішоў ужо сам. "А-а-а. Гэта вы?" — падымае свае шэрыя вочы на мяне. "Я",— кажу. "А дзе вашы людзі? Кліч сюды". Прыйшлі нашы бабы. Усе сухія, ніхто пад дажджом не намок. "Дзе старшыня?" — "Не паехаў".— "Чаму?" — "Работы ў яго шмат,— кажу я.— Сее. Затое нас больш на калёсы пасадзіў".— "Ваш Кастыцкі сее, кажаш?" — "Сее",— кажу. "Гм-м... А хто брыгадзір?" — "Я — брыгадзір".— "Як фамілія?" Я была здрыганулася і сказала. Волька Янкава дык ні жывая ні мёртвая. "А-а-а... Гэта так, значыць, жывём? Што там у вас за калгас, што там у вас за людзі? Брыгадзір...— трасе ён мне галавой.— Кінуць жывёлу на дажджы... Хамут жа намокне, вы ж каня скалечыце, пакуль да сваёй Лонвы даедзеце. А з вамі мы яшчэ пагаворым,— кажа ён мне.— Брыгадзір... Я ў вас буду..." Ён зноў клікнуў Варанкевіча. Варанкевіч прыгнаў нам каня, і мы паехалі. А тады неяк скора прыехаў і Савасцянчык да нас, дазнаўся, што і Міхал быў сам у раёне, што брыгадзір не я, а Волька Янкава. Паклікалі мяне ў кантору. Пайшла. Доўга ён пальцам круціў у мяне ля носа, а я стаю і слухаю. "Гэта ж усё на сябе ўзяць! Гэта ж такіх лайдакоў, якіх судзіць даўно трэба, за сваю спіну хаваць..." — крычыць на мяне, а вочы ў яго смяюцца... Затое сёння вочы не смяяліся...— голас у Грасыльды пасуровеў.— Прыйшла я да яго, сівая баба, адчыніла дзверы, нават не стукалася. Не люблю я барабаніць у дзверы, у нас у вёсцы ніколі ніхто гэтага не рабіў. I мяне не вучылі. Расчыняю дзверы, заходжу. "Здрасце..." — "Здрасце..." Адгінаюцца яны ад стала і глядзяць адзін на аднаго. Удвух яны ў кабінеце. Пасля на мяне сталі глядзець, перакладаючы на стале паперы. Відаць, спяшаюцца некуды, думаю. Другі, што сядзіць з ім,— тоўсты, лысы, сур’ёзны — мяне ўсё з ног да галавы вачыма пераводзіць. 3 горада, відаць, з вобласці нехта, думаю. Савасцянчык наш толькі чырванее і чырванее. А я ім — сваё адразу. Усю дарогу, усе дваццаць вёрст, што ішла, пра гэта думала. Каб за сябе, не пайшла б, слова не сказала б. Лепш бы тры гады дзе ў Сібіры адрабляла б за тры тыя няшчасныя кіло ячменю. Не пайшла б прасіцца. Так і кажу яму ўсё адразу. "Вы сказалі, судзіць трэба яго даўно — нашага старшыню. А ён сам судзіць. Людзей, якім есці няма чаго, у якіх дзеці, у якіх замест бацькі звяшчэнне з Германіі ляжыць... Судзіць іх... За тры кіло ячменю..." Усё, усё гаварыла... Не ведаю, можа, цэлую гадзіну, а можа, мне так здалося. Яны, удвух, і на паперы свае забыліся, адклалі. I слухаў усё той, тоўсты і лысы,— павярнуўся да мяне, падпёр галаву, пасадзіў пасля ў сваё крэсла, а сам стаў хадзіць па пакоі. А я ім усё пра нашага Міхала Кастыцкага... Пра парадкі, пра тое, як людзі жывуць усе гэтыя гады, як бабы мэнчацца, і што ніхто ніколі не прыехаў, не запытаўся, што ясцё, а судзіць... Той усё гэта пасля запісваў, запісваў, а тады сказаў Савасцянчыку, каб завезлі мяне ў калгас, каб я не ішла гэтак далёка пехатой. Аж на ганак выйшаў са мной. На ганку ўжо сказаў, што Міхал пры немцах быў наш чалавек, памог многа, і солтысам ён сам яго ставіў, калі быў у "Жалезняку"... На двары я ўгледзела, што ён не такі і тоўсты быў, як мне здалося адразу, ніжэйшы толькі за Савасцянчыка. Руку маю паціснуў, развітваючыся, і доўга стаяў пасля на ганку і курыў... Болей, сын, я табе нічога не скажу: бульба зварылася, і ражончыкам не варта пароць, так бачу. Загаварылася я. Вячэру ж трэба ісці строіць. Э-ха-ха...