А што яна ведае пра яго, пра Юрку? Ён ёй раскажа. Раскажа, і ўсё. Возьме і раскажа. Калі яна не стане слухаць, будзе слухаць Света. Гэта будзе слухаць... Будзе. За рукаво нават ухопіцца і будзе трэсці руку: "Раскажы, раскажы..." I вочы ў яе, маленькія, шэрыя, адразу пабольшаюць, і носік яе, маленькі, як арэх, возьме і зморшчыцца. Света не Жэнька, не адстане, пакуль ён ёй усяго не раскажа. А калі не будзе Светы — ён раскажа ўсё Завішнюку. А Завішнюк скажа Жэньцы. Пра гэта ён не змоўчыць. Жэнька тады кіне з яго смяяцца... У вачах у яе будзе тады сум, і яна будзе гаварыць да яго мякка-мякка і ласкава. А можа, яна тады з ім будзе гаварыць, як з роўным? Ну і што з таго, што яна старэйшая? А недзе і ў сваім тэхнікуме не так ужо і добра вучыцца, калі памяць у яе такая... Лімб-алідада... Зубрылка...
Юрку хочацца быць старэйшым... Хочацца падрасці... Ён кожны дзень прымерваецца, ці высока яму яшчэ цягнуцца, каб зраўняцца з дзвярыма ў хаце. Дзверы ж нізкія. Усе ідуць — згінаюцца, а яму яшчэ расці, колькі трэба.
Калі ў Палюшынай хаце сціхае грукат, тады чуваць, як на вуліцы гамоняць мужчыны. Нехта пачынае спяваць моцна-моцна, крычыць на ўсю вёску. I Юрку зноў хочацца на вуліцу...
Ён выцірае рукавом з твару мокрую пацяруху — яна прыліпла, коле...
Сон не ідзе... Заблытаўся недзе ў сене пад страхой.
Юрка больш не кратаўся, каб не спалохаць сон... Сон баязлівы... кранеш рукой — і яго няма. Дачакайся тады...
Хутчэй бы заснуць... Забыцца пра Жэньку, пра танцы ў Палюшынай хаце, пра Завішнюка з ягоным тэадалітам, пра ўсё...
Юрка доўга ляжыць, заплюшчыўшы вочы,— не варухнецца. Пад ім шашчыць сена, недзе ля шчытоў звіняць камары. Стогне ў другой палавіне хлява карова; звалілася была з шаста і закудахкала курыца. Пасля адразу ж сціхла, як бы яе шашок лапнуў за горла. Шашок часта прыходзіць у хлеў.
Пасля над Юркам калышуцца сосны...
— Лімб-алідада... Лімб-алідада...— шэпча аднекуль Жэнька.
Зноў крадзецца сон з-пад цёмнага падстрэшка...
Шась, шась, шась...
Шорхае жоўты пясок, сыплецца і сыплецца зверху, як дождж.
Лясь, лясь...
Гэта рыдлёўка дзяўбе жвір, дзяўбе каменне, падкідае яго ўгору з ямы, і яно адкочваецца па зямлі далёка, аж да дарогі, аж да самых лонваўскіх гумнаў. А ў Лонве пажар... Заходзіць сонца і гараць хаты — ціха, роўна, як свечкі: няма ветру. Толькі дым, едкі і калючы, цягненца аж сюды, да лесу на загуменне... Ад яго дзярэ ў горле, і тады робіцца блага...
Чах, чах...— грызе і грызе жвір і каменне рыдлёўка...
Чуваць, як у вёсцы нехта крычыць,— нема, як толькі можа... Пасля стукае кулямёт — як хто, не перастаючы, б’е каменнем у шчыты. Ад гэтага па спіне ідзе шорах і дранцвеюць рукі. Рыдлёўка робіцца цяжкой, як плуг. Яе ніяк не адарваць ад зямлі абедзвюма рукамі...
— Давай!.. Давай!.. Жыдзянё...— крычыць нехта над ім прарэзлівым голасам. Пасля Юрка чуе, як яго штурхаюць у плечы, мусіць, ботам... Ён падае... Як баліць спіна, здаецца — яе пераламалі ў паясніцы. Пасля на яго навальваецца нешта цяжкае-цяжкае, на самае балючае месца,— і прыціскае да зямлі. Здаецца, што па загуменні абярнуўся воз са снапамі і прыдавіў Юрку парубнём... Юрка крычыць на ўсе грудзі, але яго, мусіць, ніхто не чуе, бо ў яго поўны рот жвіру. Пасля боль у паясніцы аціхае, і Юрка здагадваецца, што гэта на ім стаяў паліцай, узбіўся з нагамі.
Той, невысокі і худзенькі, у чорнай пілотцы і ў чорным расшпіленым фрэнчы, той, што адразу таркануў яму вострым аўтаматным рыльцам, як ад адбітай чорнай бутэлькі, у грудзі, калі Юрка выткнуўся з кустоў на ўбітую даўнейшую сцежачку, што вяла з Белай дарогі на загуменне. Юрка лучыў якраз на самы акоп. Акопа не было відаць з-за кустоў, здаецца, не было чуваць і стрэлаў. Увесь дзень. Каб жа Юрка ведаў, што тут паліцаі... Ён бы так смела не сунуўся б... Ды і з вёскі Акцызнік прыходзіў, і Грасыльда... Усім жа казалі, што немцаў няма ўжо два дні. Палавіна ж вёскі ўчора дамоў вярнулася. Юрка, калі ўбачыў паліцаяў, не спалохаўся: паліцаі летась у блакаду нікога ў Лонве не зачапілі. Як ішлі, дык і пайшлі. Ён падумаў толькі, што калі ішоў з Цянёў Белай дарогай да загумення,— мусіць, пахнула дымам. Але ці мала дзе што магло летам у лесе гарэць... I стралялі. Юрка ўспомніў — стралялі. Толькі неяк ціха, рэдзенька, бы дзе далёка на шашы. Дык там жа не было таго дня, каб не стралялі, усю вайну.
— Давай-давай!.. Жыдзянё... Уставай, тваю маць...
Ён падняўся сам і апёрся на рыдлёўку. Ручка ў рыдлёўкі была мокрая, як у гразі. Юрка ўбачыў, што пальцы ў яго ў ліпкай чырвонай гліне. Не. Гэта кроў. Ручка ад рыдлёўкі ў крыві. Кроў пайшла, мусіць, у яго з рота, калі білі ў плечы нагамі. Цяпер у роце солана-солана, здаецца — там не жвір, а соль у дробных друзалках. Калючая, шорсткая, ліпкая, яе ніяк не выплюнеш.