Завішнюк доўга яшчэ стаяў, глядзеў на вуліцу, на пясок — думаў: адкуль яго набралася гэтулькі ў Лонве, мусіць, намыла, прыгнала з вадой у дажджы ад лесу за многа гадоў; думаў яшчэ, што, як сцямнее, трэба будзе запаліць лямпу і прывесці да ладу сённяшнія запісы ў абрыснай кніжцы... Пасля заўважыў, што ў яго дрыжаць рукі, падумаў, што і ён стаміўся, як і дзяўчаты,— пайсці б ды паваліцца на ложак, а заўтра ўзяць ды ўстаць раней... Але ж Грасыльда пабудзіць вячэраць, яе не ўпросіш. А калі яшчэ тая вячэра... Грасыльда позна прыйшла з фермы, бярэцца толькі раскладаць на двары ля студні агонь.
Ён чуў, як Грасыльда шчапае трэскі на дрывотні; пасля пачуў, як запахла дымам ад сухіх смаляных дроў — густым і прыемным. Тады яму захацелася пайсці і пасядзець ля агню, ля Грасыльды. Ён рабіў так кожны вечар...
Калі ён адхінуўся ад варот, пачуў, што зачапіўся курткай за кручок. Адчапіў кручок, выпусціў яго з рук, той бразнуў аб вароты, заківаўся і, падскокваючы, знайшоў сваё месца — пазок. Пазок быў глыбокі і крываваты — дужкай. Вароты ў Грасыльды былі старыя, даваенныя яшчэ, толькі браму яна нядаўна новую паставіла. Кручком многа гадоў бразгалі муж, дзеці, суседзі, госці. Людзі да Грасыльды хадзілі часта — яна любіць гэта расказваць,— і кручок выгрыз за доўгія гады глыбокую ямку — хаваецца ўсёй дзюбай. Не хадзілі ніколі да Грасыльды на двор толькі брыгадзіры. Прасіць на работу яе не трэба было: сама бегла нарад раніцай глядзець, сама пыталася ў брыгадзіра, на якую работу ісці.
Ён зноў сеў ля агню па тую калодачку, на якой кляпалі касу. Грасыльда вынесла сабе з хаты маленькі ўслончык. Сталюгу, на якой яна сядзела перш, адцягнула на дрывотню, аж пад самую варыўню.
— Рагатая. Палавіну двара займае. Ля яе не павярнуцца...
Дровы доўга не браліся гарэць. Мусіць, папаліся мокрыя трэскі пад руку Грасыльдзе. Трашчалі, сіпелі. Грасыльда падсунула пад трэскі саломы. Запахла едкім дымам, як бы за ракой дзе гарэў торф і адтуль прынесла гар.
Яны доўга сядзелі моўчкі, аж пакуль з-за лесу не паказаўся чырвоны, вялікі і круглы месяц. Здавалася, яны чакалі яго, а не пакуль угарацца дровы.
У вёсцы было ціха. Зрэдку толькі ля моста галяшылі дзеці, пасля нехта зваў гусей — далёка зайшоў ля ракі, аж пад лес... Калі ўслухацца, можна было пачуць, як на пагранзастаўскай дарозе гудуць леспрамгасаўскія машыны.
Грасыльда сядзела ў накінутай на галаву белай паркалёвай хустцы. Адной рукой прыціскала ражкі хусткі ля шыі, у другой трымала кіёк і сартавала на агні трэскі.
— Камары, глядзіце вы... Ні дыму не баяцца, ні агню. Як вы толькі там у лесе ад іх бароніцеся... Позна ж бываеце. А вечарам іх там — кучы. Спрадвеку яны ў нас...
— Так і баронімся. Рукамі махаем...
— Рука-а-мі...— Грасыльда ўсміхаецца.— Хачу я яшчэ ў вас запытацца: чаму гэта вы вады ў лес з сабой ніколі не берыцё? Такой гарачынёй... Ці, можа, з балота смокчаце над Сырніцай? — Яна зноў усміхаецца.— Вам, відаць, дзяўчаты носяць. Толькі — якая ж? Чорная ці белая? Відаць, чорная... А не — то ў мяне біклажка ёсць, ад партызан асталася... Прычапіў — хай матляецца. Як знойдзеш, калі піць захочацца. 3 балота толькі не пі, сын. У нас адна...— Грасыльда нешта хацела, відаць, расказаць, але змоўкла і маўчала.
— Спачатку дзяўчаты насілі,— адказаў Завішнюк,— а цяпер і яны не носяць...
— А як жа вы тады абыходзіцеся?
— А мы п'ем з Парыпанавай студні. Халодная вада, не аддыхаючы не нап’ешся. I чыстая...
— 3 Парыпанавай студні?..— Грасыльда раптам задумалася і доўга глядзела на соснік, туды, дзе жаўцеў месяц. Пасля спытала: — I вы ведаеце Парыпанаву студню?
Ён сказаў, што ведае, нават добра ведае, тады яна зноў доўга маўчала. Калі ўгарэліся дровы, устала, схадзіла прынесла з сенечак стары, пагнуты, руды ад сажы і агню "даваенны", як яна сказала, трыножнік. Паставіла на яго маленькі алюмініевы чыгунок з вадой — на чай. Чыгунок доўга стаяў, наліты вадою, на зрубе студні, з самага краёчку.
Сеўшы зноў на ўслончык, Грасыльда паправіла пад падбародкам ражкі паркалёвай хусткі і сказала, бы сама сабе:
— Не... Парыпанавай студні вы не ведаеце... Не ведаеце вы і Парыпана...— Грасыльда зноў памаўчала. Яна сёння часта маўчала і не падымала на яго, Завішнюка, вачэй, як хавала ўсё роўна. Ведала, мусіць, што ў іх відаць гора. Бывае ж так, што на ферме хто папярок дарогі стане, то Міхал сувірнецца, яго на такое прасіць не трэба... А цяпер, калі яна, Грасыльда, пабыла ў райкоме, ён кожны раз стаў на яе сувірацца. Злуе, а чаго? Ну няхай ён не вінаваты ні ў чым, не вінаваты, што і на солтыса пайшоў,— дык чаго тады злаваць?.. Канец свой блізкі чуе. У старшынях усё роўна яму доўга не хадзіць. Канечне, з работы яго адразу не здымуць, будуць чакаць справаздачнай сходкі. Але ж і Волькі Панковай судзіць не будуць. У дзяцей маці астанецца. А Міхал сувіраецца цяпер. Сувірнецца — яна яго не баіцца,— успомніцца тады ёй, што яна адна ў Лонве як палец. Адна. Хлапец толькі чужы, дзякуй яму, як сын ёй...