Калі круціў вецер, Юрку цяпер рабілася холадна і вунь як хацелася вылезці на сухое. Але да сухога яшчэ далёка. Далёка і да вечара. На сухім яны будуць толькі ўвечары...
— Правей!.. На сасну!.. На сасну! — крычыць недзе далёка, аж у маленькім соснічку, Завішнюк.
Зноў, відаць, вымярае свае вуглы і пагнаў Свету з вехамі на лінію...
— На сасну!.. На сасну!..
Калі сагнешся над самай зямлёй — вунь як тады чуваць гром. Грыміць — што над самай галавой.
Вецер пагнаў па балоце насенне ад кругляцу: маленькія кавалачкі ваты. Яны лезуць у вочы, іх трэба адганяць ад твару рукой, што белых мух.
Зноў лезе аж на той свет пруток... Хаваецца ў мох.
Пад нагамі латочына з журавіннікам і маленькай травіцай. Травіца парудзела, пасохла.
— Вяху!.. Вяху садзі!..— крычыць здалёку Жэнька.— Вяху... Яна ля зломанай бярозы. Вяхой адзнач! Тут пойдзе лінія ў трыццаць восьмы квартал.
Жэньку, відаць, пачуў здалёку Завішнюк.
— Гэй, там! На павароце... Кіньце вяху... Кіньце вяху... Запішыце, колькі да вяхі... Прыйду — праверу...
Завішнюк, калі ў яго з нечым не сыдзецца лента,— пагоніць перамяраць... Юрка ведае. А ён больш не палезе ў гэта балота, не палезе... Яго, Юрку, тады могуць схапіць дрыжыкі. Такі халодны вецер...
Вяха тырчала на сухім, і да яе прыступна было бегчы. Яна была лёгкая, што тонкае яловае грабільна без грабель.
— Нацягвай! Яшчэ цягні!.. Травы многа!..— крычала яму Жэнька, як ён зноў нагнуўся над лентай.
Лента, калі ён цягнуў яе, усё даўжэла і даўжэла, здавалася, яна расцягвалася, як новыя лейцы, калі імі ўціскаеш воз з сенам...
— Стоп! — закамандавала Жэнька.
Тады ён узяў вяху і хацеў утыркнуць яе побач са шпількай.
Вяха не палезла ў балота, цюкнула ў нешта цвёрдае. Ён зноў быў падумаў, што лучыў у вялікі бацькаў чаравік, і адступіўся ўбок.
Вяха не лезла ў балота, хоць ты што. Цюкала пад вадой у нешта цвёрдае, як лёд. Вясной лёд давялося дзяўбці на двары ля ганка, дзе поўна было вады.
Па скуры прабег мароз...
Гур-р-р...
Цяпер ужо грымела над партызанскімі лагерамі. Бурая хмара лезла і лезла з-за лесу, нібыта яе хто адтуль пёр і пёр без аддухі... Пацямнелі на небе ў тым баку белыя пісягі. Вецер гнаў па балоце белы пух і жоўтае лісце.
Яму было здалося, што зноў закамандавала Жэнька. Ён зірнуў — яна стаяла і паказвала рукой, каб хутчэй паставіў вяху, валаводзіцца нечага: дождж на балоце застане.
Заныў у траве вецер і з большай сілай пагнаў па балоце пух і лісце.
Гур-р!..
Цюк!.. Цюк!..
Га-ах!..
...Яму толькі на якую долю памяці мігнулася, што ён на загуменні і на яго паліцай лінуў гарачага-гарачага полымя...
Здалося яшчэ, што паліцай падняў з зямлі і шпурнуў у вялікую, чорную, што ноч у лесе, яму...
Гур-р-р...
Недзе над самай галавой ударыў пярун...
Тады загарэлася Лонва, як у вайну... I крычалі, крычалі ў агні людзі, аж пакуль не захлынуліся...
Выбух разлёгся па ўсёй Сырніцы і пагранзастаўскай дарогай паплыў на Жукаўшчыну — у Лонву.
3 самага кутка балота, з ельніку, са старой, расцярэбленай Акцызнікам лініі, правальваючыся па пояс у балота, бег да вывараткі Завішнюк...
Ён чуў, як наўздагон яму крычала Света: "Жэнька!..Жэнька!.."
Яму здалося, што ён крычыць сам.
Над Жукаўшчынай грымела не сціхаючы. Там ліў дождж...
Раздзел адзінаццаты
Зарыва над Мсціжамі
Ужо больш гадзіну, як сцямнела — пачалася ноч... Ужо больш за гадзіну ступае і ступае, упёршыся плячыма ў хамут і храпучы, чорны конь. Гэта лонваўскі Смык. Ён чорны, як жук, і калі б ноч стала што сажа, усё роўна было б відаць, як ён кратаецца ў аглоблях, махае галавой і ўпіраецца ўсімі плячыма ў хамут.
Конь чуе далёкую дарогу. Ён чуе і трывожнага ездака, хоць той ужо і не напінае лейцы, бо ідзе і ідзе, звесіўшы да зямлі галаву і выгнуўшы шыю; расцягнуўся,— здаецца, аж паўзе з усіх чатырох пад гару, каб хутчэй усцягнуць калёсы з логу на шашу.
Ён так, расцягнуўшыся, ступаў і па грэблі, па калдобах і паленні-метрах, што панакідвалі леспрамгасаўскія прычэпы (на дрывах падскоквалі калёсы, і тады аж звінела самому Завішнюку ў галаве); ён, Смык, напяўшыся, чапаў і чапаў па лажку, па куп’і і траве. Калёсы на лажку не дрыжалі, не ляскаталі, ехаць было лягчэй, і Завішнюк наперад думаў, што ён стане рабіць, калі падымецца на брукаваную шашу...
Ноч пасля гарачага дня бралася халодная, як пад восень. На поўначы, недзе над Сырніцай, неба асвечвалі густыя маланкі. Там дрыжала полымя, нібы хто кратаў і кратаў агонь, не даючы яму самому ўгарэцца. Грукатаў гром, глуха, як пад зямлёй.