Тады ён доўга думаў пра таго і пра тых, што недзе вырашаюць чалавечы лёс. А цяпер тут, ля акна, яму раптам балюча цюкнула ў галаву, што ён сам, сам, а не хто другі, вырашыў лёс зусім жа маладых, ні ў чым не вінаватых людзей... Стала тады боязна, ён падумаў, што трэба будзе адказаць за гэта перад людзьмі, перад лонваўцамі... Перад Далінамі, бацькам і маці, у якіх быў толькі адзін сын, якога стралялі ў вайну паліцаі,— ён гэта ведае, чуў ад Грасыльды,— які тады выжыў, астаўся, уцалеў... Уцалеў тады, у вайну...
Падумаў пасля: а што ён можа сказаць Далінам — бацьку і маці Юркі? За хлапцом хадзіла па слядах вайна, як смерць, бывае, ходзіць ззаду... Хадзіла, нібы пільнавала, каб забраць. I яна яго забрала... Праз год-другі — усё роўна ўзяла, не адступілася...
Гэтак, бывае, вецер рве з высокага дрэва гняздо. Скране раз, другі з месца,— яно чапляецца за кожны сучок, ліпне кожнай саломінкай, пасля адрываецца і ляціць на зямлю разам з маладымі птушкамі...
Гэтак у Лонве скінула вясной з сасны, пакалечанай у вайну снарадам, гняздо з трыма маладымі, голымі зусім бацянамі. Яны яшчэ жылі на зямлі — шырака разяўлялі раты: дыхалі...
Доўга, цэлы тыдзень, ад раніцы да вечара над вёскай кружыліся ў небе старыя бацяны. Падымаліся высака-высака, хаваліся з воч, тады апускаліся над самымі соснамі і скупа, як асцерагаючыся, клекаталі.
У вёсцы спыняліся людзі і, закрываючы ад сонца рукамі вочы, глядзелі ў неба...
Пасля бацяны раніцай паляцелі за раку, у бок Мсціж, і больш не вярнуліся.
Калі ён успомніў старых Далінаў — бацьку і маці, падумаў, што і ў Жэнькі ёсць бацька і маці... Падумаў пасля, што не ведае, не ведае ж зусім, хто ў яе ёсць. Ён не спытаўся ў яе пра гэта, а сама яна ніколі пра сваіх бацькоў не расказвала...
У вачах у яго цяпер стаялі старыя Даліны і Жэньчыны бацькі, якіх ён ніколі не бачыў і якія цяпер былі вунь як падобны на старых Далінаў...
Сціснуўшы рукамі галаву, ён ледзь не закрычаў на ўсю хату, што ні ў чым, ні ў чым ён не вінаваты, што ён не хацеў, не хацеў жа гэтага, што вінавата вайна, вайна вінавата, а не ён, не лінія ў Сырніцы, не лента, не тэадаліт, з якім ён, Завішнюк, прынёс у гэтую вёску, якую палілі немцы, смерць...
...Ён думаў пра тое праз увесь лог, думаў і тады, калі чорны Смык, расцягнуўшыся, памалу-памалу падымаў калёсы на брукаваную, высокую ў гэтым месцы шашу.
На шашы ўжо ён успомніў, што Жэнька і цяпер нічога не бачыла і не чула. Ні таго, як ён закрычаў уголас, на ўсю ноч: "Тыр-р-р!" — ні таго, як ухапіўся за ляжэйкі...
Абціскаючы сена ў галовах і папраўляючы падушку, як дзе на ложку, ён падумаў, што Жэнька магла выкуліцца на зямлю... Успомніў тады, як яна ляжала на траве, на мокрай высокай траве кругляцы, ляжала, якраз як цяпер, чуць бачком, падкурчыўшы трохі пад сябе ногі і сагнуўшы ў локцях рукі... Яна яшчэ нешта шаптала... Што яна каму хацела сказаць?
Яму зноў стала горка-горка і цяжка...
Ён, злезшы долкі, абышоў ля воза, абціснуў і сена і пасцілкі, каб яны не звісалі з ляжэек і не даставалі да колаў; пайшоў паправіў каню хамут — конь быў увесь мокры ад поту,— стаяў пасля, пераступаючы з нагі на нагу, гладзіў каня па шыі, ля вушэй і думаў: "А машыны не прыслалі... I не прышлюць, бо позна ўжо. Каб слалі, то яна ўжо была б даўно ў Лонве".
Яму стала крыўдна, і ён падумаў яшчэ, што гэты чорны Смык цяпер для Жэнькі — увесь ратунак, што яго трэба паганяць і паганяць, хоць ён ужо спацеў і храпе, хоць яго і выпраглі вечарам на ферме з воза...
Абочынай Смык пайшоў весялей, але тут трэсла — Завішнюк, седзячы, чуў, як ляскалі зубы, і думаў, што нельга паганяць каня і што ён будзе ўсё роўна яго гнаць, як толькі зможа.
На шашы ноч здавалася не такая халодная. Аднекуль з поля патыхнула цёплым паветрам, як удзень. Завішнюк убачыў, што на лагу, адкуль яны толькі што падняліся, бялеў туман. Мусіць, ад яго і кідала ў дрыжыкі.
Грукала цяпер ужо цішэй і недзе збоку, далёка за Лонвай. Толькі маланкі свяцілі і свяцілі, як тады на балоце, калі ён апошні раз убачыў здалёку з-за вывараткі Юрку з вяхой. Ад іх рабілася цямней і на дарозе, і ў полі.
Па каменні ляскалі колы, і па лесе, які быў недалёка ад дарогі, ішлі адгалоскі. У лагчынах з поля — яно было справа — на шашу пасля цяпла дыхнуў рэдзенькі, халодны вецер, прынёс пах нязжатага ячменю і сухога сена. Пахла яшчэ пылам і каланіцай — гэта з-пад калёс.
Неба над шашой было чыстае, без хмар, густое ад блакіту і цемнаты і ўсё ўсыпана дробнымі зоркамі. Яны зусім не мігцелі, як прыстылі ўсё роўна да чаго далёкага-далёкага ад зямлі.
Удалечыні, пад чорным лесам і якраз пад дарогай, неба было чуць святлейшае, як перад раніцай ці як ад зарыва.
Брук на дарозе ляжаў няроўны, калдобісты, месцамі яго зусім не ставала, і тор ад калёс зварочваў з абочыны на сярэдіну шашы.