Мсціжаўцы, калі іх распытваць, помняць лес яшчэ і да нашага стагоддзя. Помняць і Радзівіла.,Тышкевіча; яўрэяў Юдку і Бэрку, якія выразалі Ліпнікі; помняць збольшага лесніка Бялевіча, якога парвала снарадам у пятнаццатым годзе,— пасеку, дзе ён некалі, відаць, жыў, і цяпер у Лонве завуць Падбялевічам; пасля ўспамінаюць пагранічную заставу за Каралінскай пасекай на Жоўтым беразе ля Віліі.
Пагранзаставы сталі ў мсціжаўскіх лясах пасля грамадзянскай вайны. Сталі ад Польшчы. Яны ішлі берагам па рацэ: Мсціжы, Бегамля, Сакавічы, Лонва (Жоўты бераг), Караліна. Жоўты бераг ад Лонвы быў кіламетры за чатыры — праз лес. Лонваўцы кожную ноч зімою, калі дзьмулі з поўначы, з Цянёў, вятры, чулі ў вёсцы, як на заставе брэшуць сабакі, чулі стрэлы на Каралінскай пасецы. На заставу з Лонвы не ўсіх пускалі, але затое кожную суботу пагранічнікі прывозілі ў вёску гукавое кіно і ставілі дарма. Ці ў калгаснай канцылярыі, ці ў пустой пуні на ферме — ля Андрэя Акцызніка.
У Лонве, расказвалі, раслі сыны і дочкі ад пагранічнікаў тых трыццатых гадоў. Раслі, пажаніліся, павыходзілі ўжо замуж.
У трыццаць дзевятым годзе, увосень, у мсціжаўскіх лясах за Лонвай стаяла кавалерыя і танкі — пашы ішлі на другі бок Віліі. У лесе і цяпер яшчэ знойдзеш стойбішчы і зямлянкі той пары.
Іх лёгка зблытаць з партызанскімі зямлянкамі і акопамі гэтай вайны, якімі зрыты і перакапаны мсціжаўскія лясы. Перакапаны не салдацкай сапёрнай рыдлёўкай, а вялікай і цяжкой, купленай некалі калгаснікам "у раёне" ў краме, заржавелай, вышчарбленай аб камяністую лонваўскую зямлю і асаджанай на кароткую сухую яловую ручку...
Акопы і зямлянкі рылі ў мсціжаўскіх лясах партызаны тры гады. Лясы помняць густыя і халодныя партызанскія дымы ад агнёў асенняй і зімовай пары, помняць сінюю летнюю смугу ад лёгкіх кастроў, як ад цыгарак-самакрутак з самасаду-бесарабу ці мультану, што сеялі па вёсках вайной у гародчыках пад хатай.
Сінеча — рамантыка партызанскіх часоў. Яна жыве і цяпер у лесе разам з туманам і ціхім сасновым шэптам, разам са стрэлам адзінокага паляўнічага і несціханымі выбухамі хімгасаўцаў-карчавікоў за Каралінскай пасекай, з гулам самалётаў уначы, калі, здаецца, чакаеш, што па ўзлессі на паляне загарацца кастры і самалёт скіне ў лагер парашуты. Яна жыве ў страшным гуле навальніцы над мсціжаўскімі лясамі, калі перуны выбіраюць самыя высокія дрэвы і сякуць іх на трэскі, калі ад агню і ў дождж загараецца лес. Тады ўспамінаюцца лонваўцам нямецкія блакады, хвароба, якой ніколі дагэтуль не знаў, не ведаў ні лес, ні чалавек... Калі ў вёсках на Мсціжаўшчыне палілі жывых людзей...
Завішнюк ведаў мсціжаўскія лясы, яшчэ калі вучыўся ў інстытуце. Прыязджаў сюды, у Мсціжы, пасля вайны на практыку — памочнікам таксатара.
Тады ён быў студэнт. Пасля працаваў на Алтаі — у лентачных лясах, далёка за Бійскам. Ён іх добра помніць: яны спускаліся з Алтайскіх гор, пераймалі сухі пясок, што ў бураны сек у твар і кляваў вочы, і глыталі зімой ціхія, моцныя, калючыя маразы без ветру, ад якіх крышыцца жалеза і якіх не ведаюць беларускія Мсціжы.
Пасля яго, Завішнюка, закінуў лёс сюды, на Мсціжаўшчыну...
Лясы на Алтаі ён любіў... Любіў Сібір, Урал, дзе рос і вучыўся. Ён часта ўспамінае лясы, што асталіся там, дома, лясы, якія з акна вагона, як мінаеш Уральскія горы, не акінеш і вокам... Па іх у яго часта шчымела душа...
Калі запрасілі спецыялістаў у вызваленыя раёны, ён, Завішнюк, і паехаў у Беларусь. Некаму ж трэба было. Пасля, сёлетняй вясной, лежачы ў Грасыльды за дашчанай перагародкай вечарам на ложку, калі ад бегатні днём па старых даваенных лініях балелі ногі, калі цьмяна гарэла над квадратным сталом з неафарбаваных тоўстых дошак спушчаная на дроце лямпа-сямілінейка (газы цяжка было купіць у краме, Грасыльда даставала ў трактарыстаў) і не хацелася чытаць газету, якую з пошты ў хату прыносіла жанчына-пісьманоска аж на другі дзень (пошта была за пяць кіламетраў у сельсавеце), тады ён, Завішнюк, думаў, чаго яго панесла сюды, на край свету? Калі б прымушалі — адгаварыўся б, знайшоў бы прычыну...
I тады, можа, каб апраўдацца перад сабой, дарослым ужо мужчынам,— у Грасыльды за перагародкай яму стукнула дваццаць пяць,— ён думаў, што ён яшчэ хлопчык. Малы зусім, які бегаў да вайны — даўно-даўно — па Бійску, меншы за Юрку Даліну...
I тады ён верыў сабе, што яго пацягнула сюды рамантыка: дымы ад начных партызанскіх кастроў і вогнішчаў, туманы, якія хавалі лясныя дарогі і сцежкі... А на Алтаі ўсю вайну было ціха. На Алтаі — толькі маразы і мядзведзі...