– Але ж я да ніводнага з іх не маю прэтэнзій. Хіба, крыху, да цябе, што так мала пісаў мне пра… горад… У дадатак на пошце вельмі часта губляўся “Кур’ер”[50], навіны даходзілі з вялікімі перапынкамі, і тады мучылі мяне найгоршыя прадчуванні.
– Чаму гэта? У нас жа вайны не было, – здзівіўся пан Ігнацы.
– Так!.. Вы нават добра бавіліся. Памятаю, у снежні былі ў вас тут цудоўныя жывыя карціны[51]. Хто гэта там выступаў?..
– Ну, я не хаджу глядзець на такія глупствы.
– Гэта праўда. А я ў той дзень не пашкадаваў бы, бадай, і дзесяці тысяч рублёў, каб іх убачыць. Яшчэ большае глупства!.. Ці не так?..
– Напэўна, хоць гэта хутчэй ад самотнасці, ад нуды…
– А можа, ад тугі, – перарваў Вакульскі. – Яна атручвала мне кожную хвіліну, вольную ад працы, кожную гадзіну адпачынку. Налі мне віна, Ігнацы.
Ён выпіў, ізноў захадзіў па пакоі і загаварыў прыцішаным голасам:
– Першы раз напала гэта на мяне падчас пераправы праз Дунай, якая зацягнулася з вечара да позняе ночы. Я плыў адзін з цыганом-перавозчыкам. Няможна было размаўляць, дык я аглядаў наваколле. Былі ў тых мясцінах такія ж, як у нас, пясчаныя бераг і дрэвы, падобныя да нашых вербаў, і ўзгоркі, парослыя ляшчынаю, і хвойнікі. На хвіліну мне здалося, што я на радзіме, і што яшчэ да ночы сустрэнуся з вамі. Ноч настала, зніклі і берагі. Я быў адзін сярод бясконцае стужкі вады, у якой адбіваліся ніклыя зоркі.
Тады раптам адчуў, як далёка я ад дому, што адны толькі гэтыя зоркі і звязваюць мяне з вамі, што ў гэты момант, можа, ніхто і не глядзіць на іх, ніхто пра мяне не памятае, ніхто!.. Адчуў я тады нейкую нібы адчужанасць і зразумеў, якая глыбокая рана ў мяне на душы.
– Гэта праўда, ніколі не цікавілі мяне зоркі, – ціха прамовіў пан Ігнацы.
– З таго дня пачалася ў мяне дзіўная хвароба, – казаў Вакульскі. – Пакуль я пісаў лісты, рабіў падлікі, прымаў тавары, рассылаў сваіх агентаў, пакуль ледзьве не на сабе выцягваў ды разгружаў паламаныя вазы або пільнаваў іх ад рабаўнікоў, меў адносны спакой. Але варта было спыніцца і на нейкую хвіліну адкласці пяро, як адчуваў боль, нібы мне – ці ты разумееш, Ігнацы? – нібы мне пясчынка трапіла ў сэрца. Бывала, хаджу, ем, размаўляю, разважаю цалкам разумна, аглядаю маляўнічы краявід, нават смяюся, і нават мне весела, а між тым адчуваю нейкае тупое паколванне, нейкае трымценне, нейкую няясную трывогу.
У гэтым хранічным стане, які мучыў мяне так, што і не перадаць, любая драбяза раздзімала буру. Дрэва знаёмага выгляду, нейкі лысы пагорак, колер воблака, палёт птушкі, нават павеў ветру без ніякае, зрэшты, прычыны абуджалі ўва мне такую шалёную роспач, што я ўцякаў ад людзей. Шукаў тады бязлюднага кутка, дзе б ніхто мяне не пачуў, дзе б мог я ўпасці на зямлю і выць ад болю, як сабака.
Бывала, што падчас гэтых уцёкаў ад самога сябе я не заўважаў, як надыходзіла ноч. Тады з-за кустоў, з-за паваленых дрэваў, з ямаў пачыналі лезці нейкія шэрыя цені і тужліва ківалі галовамі з выцвілымі вачыма. А шолах лістоты, далёкае тарахценне павозак, шум вады зліваліся ў адзін жаласны голас, які пытаўся: “Падарожны наш! Ах, што сталася з табою?..”[52]
Ах, што са мною сталася…
– Нічога не разумею, – спыніў яго Ігнацы. – Што ж гэта за насланнё?
– Што?.. Туга.
– Па чым?
Вакульскі здрыгануўся.
– Па чым? Ну… па ўсім… па радзіме…
– Чаму ж не вяртаўся?
– А навошта мне было вяртацца?.. Зрэшты, я не мог.
– Не мог? – паўтарыў Ігнацы.
– Не мог… і баста! Не было чаго мне вяртацца, – нецярпліва адказаў Вакульскі. – Памерці тут ці там, усё адно… дай мне віна, – раптам скончыў ён і працягнуў руку.
Жэцкі паглядзеў на ягоны ўзбуджаны твар і адсунуў пляшку.
– Хопіць, – сказаў ён, – ты і так занадта ўсхадзіўся…
– Таму я і хачу піць…
– Таму ты і не павінен піць, – спыніў яго Ігнацы. – Зашмат гаворыш… можа нават больш, чым хацеў бы, – дадаў ён са значэннем.
Вакульскі апусціў руку. Ён задумаўся і сказаў, ківаючы галавою:
– Памыляешся.
– Зараз я табе давяду, – адказаў Ігнацы прыглушаным голасам. – Ты ездзіў туды не толькі дзеля грошай…
– Сапраўды, – згадзіўся Вакульскі пасля паўзы.
– Бо навошта трыста тысяч рублёў табе, якому хапала тысячы на год?..
– Гэта праўда.
Жэцкі нахіліўся яму да вуха.
– Яшчэ я табе скажу, грошы гэтыя ты прывёз не дзеля сябе…
– Хто ведае, можа, ты і здагадаўся.
– Я здагадваюся больш, чым ты думаеш…
Вакульскі нечакана зарагатаў.
– Ага, гэтак мяркуеш? – выгукнуў ён. – Запэўніваю цябе, што нічога ты не ведаеш, стары рамантык.
50
51
52