– Хіба пані баранеса не завяла раман са Старскім? – спытаў Вакульскі.
– О, адразу ўжо і раман. Яна фліртавала з ім, зрэшты, мела пункцік наконт яго…
– Пункцік?.. Я не ведаў гэтага слова. Дык калі ў яе быў пункцік наконт Старскага, навошта выйшла за барона?
– Бо той упрошваў яе на каленях… пагражаў, што заб’е сябе…
– Прашу прабачэння, але… Ці ён упрошваў толькі пра тое, каб яна мела ласку прыняць ягонае прозвішча і маёнтак, ці таксама і пра тое, каб пазбылася пункцікаў да іншых мужчын?..
– А вы?.. А мужчыны?.. Што вы дазваляеце сабе перад шлюбам і пасля шлюбу?.. Дык кабета…
– Прашу прабачэння, пані, нам з дзяцінства ўбіваюць у галаву, што мы жывёліны, і адзіная для нас магчымасць ачалавечыцца – гэта пакахаць кабету, шляхетнасць якое, нявіннасць і вернасць утрымліваць крыху свет ад поўнага здзічэння. Ну, мы і верым у гэту шляхетнасць, нявіннасць ды іншае, абагаўляем яе, падаем перад ёю на калені…
– І правільна, бо вы нашмат горшыя за кабет.
– Мы раз за разам прызнаём гэта і сцвярджаем, што мужчына сапраўды стварае цывілізацыю, але толькі кабета ўзвышае яе і акультурвае… Аднак калі кабеты пачнуць, як і мы, саступаць жывёльным інстынктам, дык чым яны будуць лепшымі за нас, а перадусім, за што нам тады абагаўляць іх?..
– За каханне.
– Цудоўна! Але калі пан Старскі атрымлівае каханне за свае вусікі ды позіркі, дык чаму іншы пан мусіць даваць за гэта сваё прозвішча, маёнтак і свабоду?
– Я ўсё менш разумею пана, – сказала пані Вансоўская. – Прызнае пан, што кабеты роўныя з мужчынамі, ці не?..
– Па сутнасці – роўныя, а ў прыватнасці – не! У розуме і сіле звычайная кабета саступае мужчыне, але ў сваіх звычках ды ў пачуццях яна павінна пераўзыходзіць яго настолькі, каб кампенсаваць тую няроўнасць. Прынамсі, гэта нам унушаюць, мы ў гэта верым і, нягледзячы на шматлікія праявы слабасці кабет, ставім іх вышэй за сябе… А калі пані баранеса выраклася сваіх перавагаў, і даўно ўжо выраклася, што ўсе мы бачылі, дык чаго дзівіцца, што страціла яна і прывілеі. Муж пазбыўся яе, як несумленнага хаўрусніка.
– Але ж барон недалужны стары!..
– Чаго ж яна ішла за яго?! Навошта нават слухала яго любоўнае буркаванне?
– Хіба пан не разумее, што кабета можа быць вымушаная прадаваць сябе?.. – спытала пані Вансоўская, мяняючыся з твару.
– Разумею, пані, бо… я і сам некалі прадаўся, але не дзеля багацця, а за кавалак хлеба…
– І што ж?
– Але мая жонка не цешыла сябе ілюзіямі пра маю нявіннасць, і я сам, праўда, не абяцаў ёй кахання. Я быў вельмі кепскім мужам, затое, як чалавек куплены, быў найлепшым крамнікам у краме і самым надзейным слугою для яе. Хадзіў з ёю па касцёлах, канцэртах, тэатрах, бавіў яе гасцей і, фактычна, патроіў даходы крамы.
– І не меў пан каханак?
– Не, пані. Гэтак горка перажываў я сваю няволю, што не насмельваўся і глядзець на іншых кабет. Дык няхай пані прызнае, што я маю права быць суровым суддзёй пані баранесе, якая ведала, калі прадавалася, што не купляюць у яе… працоўную сілу.
– Брыдота! – прашаптала пані Вансоўская, не падымаючы вачэй.
– Так, пані. Гандаль людзьмі – брыдкая рэч, а яшчэ больш брыдкі гандаль самім сабою. Але найвялікшая ганьба, калі пры гэткіх здзелках яшчэ і стараюцца адурыць. Калі гэткія рэчы выкрываюцца, наступствы вельмі прыкрыя для ашуканца.
Нейкі час абое сядзелі моўчкі. Пані Вансоўская была злосная, Вакульскі пахмурны.
– Не!.. – выгукнула яна раптам. – Я мушу выцягнуць з пана канкрэтны адказ…
– Наконт чаго?
– Пытанні ёсць, і пан мне адкажа на іх ясна і дакладна.
– Гэта іспыт?
– Нешта падобнае.
– Слухаю пані.
Здавалася, што яна вагаецца, але перамагла сябе і запыталася:
– Дык пан перакананы, што барон меў права адпрэчыць і зняславіць кабету?..
– Якая яго падманула?.. Меў.
– Што пан называе падманам?
– Тое, што яна прымала каханне барона, нягледзячы на той пункцік, як пані кажа, да пана Старскага.
Пані Вансоўская прыкусіла вусны.
– А колькі ў барона было такіх пункцікаў?..