Яна гнала ад сябе страшныя думкi.
"А яшчэ тая запрашае на хутар! На той самы хутар!"
Чамусьцi нейкую крыўду раптам пачула яна ў гэтым запрашэннi. Наўмысную знявагу да сябе. Нават, можа, кпiны.
Не думаючы, Амiля вярнулася. Галена паволi iшла сцежкаю на ржышчы.
- Я пайду на хутар.
- Добра... Я ж прасiла вас.
Галас пазнаў сваю ранейшую гаспадыню, стаў лашчыцца да Амiлi.
Вось тое самае месца, дзе яна была калiсьцi нагнулася завязваць чаравiк. Той самы дзядзiнец i сад...
Амiля ўвайшла ў хату следам за Галенаю.
- Не ўдалiся мне маладыя гады, - сказала Галена.
- А вы думаеце мне ўдалiся!
Амiля гэта аж крыкнула. Галена здэтэнавалася.
- ...I мне не ўдалiся! Вы ж тады (я добра заўважыла вас) былi на судзе, вы чулi ўсё, як жа вы гэта пайшлi за яго? Як вы не пабаялiся! Хiба не вiдаць было тады, што гэта за чалавек!..
- Мы з iм жывём добра.
Амiля плакала. Дрэннае пачуццё да Галены расло ў ёй.
- Дзякуй Богу, што яны не падобны адзiн на аднаго.
- Хто?
- Дзецi. Я свайго знявiдзела б тады.
- За што? Нашто вы гэта гаворыце? Вы i на мяне нядобра, як на ворага, глядзiце? А за што?.. Я ж бачу, што пра Бушмара вы i цяпер думаеце. Якi б ён нi быў, вы на яго не забылiся...
- Забылася... Не думаю...
- Мусiць, думаеце, калi гаворыце гэтак, калi адразу што ўцяклi былi тады ад яго, з першых дзён. Бо ён цяжкi чалавек, iнакшым ён нiколi не будзе.
- А вы ж жывяце з iм, не ўцяклi ад яго.
- Я жыву, але каб ён паздзекаваўся з мяне, я i дня нiколi з iм не была б. Бо нашто гэтак жыць...
- А калi лепш няма як?
- Як гэта няма? На свеце ўсякага жыцця даволi i чалавечае долi шмат...
Амiля панура слухала. Якраз так гаворыць часам брат, калi жонка пачне скардзiцца на долю.
- Чаму ж ты сам свае добрае долi не знайшоў, а каго дык вучыш? крыўдзiцца жонка на Андрэя тады.
Андрэй тады гаворыць колькi жорсткiх слоў пра дурную чалавечую нецярплiвасць i пра нуду з гэтакiмi людзьмi. I сыходзiць куды-небудзь з хаты.
"Пануры ён чалавек", - думае тады пра Андрэя Амiля, не ўмеючы iначай назваць братавай натуры.
IV
Неба было над лясамi сiняе i цiхае. I цiха было ў самых лясах. Восень зрабiла сваё i адпачывала на палянах - там яшчэ зелянiлася трава, стаяла вада. Сям-там яшчэ жоўты лiсток трымаўся на дрэве, гатовы i зiмаваць там... Гэтай цiхасцi не парушалi i вятры. Яны густа iшлi ў сваю дарогу, дзiкаю ласкаю ападаючы на зямлю. Сонца часамi выкрадвалася з-за хмар, але восень, перад скананнем сваiм, любiла хмурнасць. Гэтак дажывала восень апошнiя днi. Туман з рэчкi цi лагчыны або дым з пастушковага вогнiшча калi ўзнiмецца, дык невысока стаiць над зямлёю. I гукi людскога голасу звiняць доўга ў гэтай прасторнай цiшынi.
Дарогi былi пустыя. На дарозе высокая чалавечая постаць вырасла раз надвечар. Жорсткi i рухавы выгляд яе рваў гармонiю цiхай восеннай ласкавасцi.
Чалавек спяшаў. За плячыма ў яго матлялася пустая торба. Ён толькi на ўзгорку прыпынiўся, адкуль больш вiдаць было зямлi навокал. I зноў заспяшаў. Вёску ён абышоў стараною, але яго ўсё роўна ўбачылi. I ўсе гаварыць пачалi пра яго:
- Бушмар iшоў дадому з астрога.
- Спяшаў страшна.
- Не адбыў свайго часу, амунiсцiя, мусiць, нейкая!
Вечар увосень находзiць шпарка. Бушмара ён агарнуў ля хутарской брамы. Сiнь неба згусцiлася, лясы пачарнелi.
Дубняк падыходзiў да самых хат. Увечары ён зусiм злiваецца з мiзэрным драўляным чалавечым прытулкам. Як запальваюцца на небе зоры, неба ўздымаецца вышэй, зямля чула дрэмле пад iм. Тады, калi заплача ў хаце дзiцянё, дзiцячы голас далёка чуваць у лесе.
Я цябе люляла...
Спявае жанчына. На дварэ чуваць, як скрыпяць вяроўкi ад калыскi. У хаце гавораць. Жанчына ўсё спявае.
- Андрук, ты збiраешся куды? - чуваць другi жаночы голас.
- Я надвечар бачыў, як Бушмар дадому з допру iшоў, - адказвае мужчына.
- Гэтак хутка...
Жанчына яшчэ нешта гаворыць, але чалавек выходзiць з хаты. Другi чалавек шпарка адбягае ад акна. У змроку ён здаецца клышаногiм. Адбегшы крокаў дзесяць, ён спакойна варочаецца назад, нiбы iдзе сабе спакойна ў сваю дарогу.
- Добры вечар, Андрук, - гаворыць ён, стараючыся быць спакойным.
- Добры вечар, Вiнцэнты, - гэтаксама стрымлiваючыся, гаворыць Андрэй.
- Бушмар вярнуўся.
- Ну!
- Не бачыў?
I Вiнцэнты хiтра ўсмiхаецца, як следчы, якi злавiў на слове падсуднага. Пасля гаворыць:
- Лепш бы ён зусiм не вярнуўся.
- Чаму?
- Брыдкi чалавек. Воўк. Звер. Людзей ненавiдзiць. З яго карысцi людзям жаднае быць не можа.
- Дзiўлюся. Вы ж з iм павiнны добра ладзiць. Ён сабе дзедзiч, а ты далiкатны чалавек i хамаў не любiш, з гадамi знацца не хочаш... Хiба вы не падзялiлi чаго?
- А адкуль ты ведаеш, што я з iм вельмi вялiкi прыяцель павiнен быць?
- Па-мойму, няма вам за што сварыцца. Жылi б вы сабе як мае быць, далiкатна, па-Божаму; зналiся б, як добрыя людзi, як сваякi якiя...
Вiнцэнты недаслухаў. Ён пайшоў шпарка, з маўклiваю нянавiсцю.
- Бож-жа мой, Бож-жа мой, - шаптаў ён, прыцiскаючы на "ж". Ён здалёк чуў, як пайшоў у вулiцу Андрэй i як Амiля спявала ўсё свайму меншаму сыну.
V
Калi Бушмар выйшаў за страшную браму допра, яшчэ чуў на сабе цяжкасць прыгнечання, аж пакуль не мiнуў апошняга гарадскога завулка. Як бы хто магутны, непераможны трымаў яго за плечы i цiснуў у зямлю. Калi праходзiў местам, пазнаў блiзкiх, з свайго боку людзей каля вазоў, але яшчэ больш тады даў ходу, - каб хаця не заўважылi i не запрасiлi садзiцца на воз. Ён зусiм прыйшоў да спакою, калi пачуў, як палявы вецер свiшча ў вушы i б'е проста ў вочы. Тады адчуў ён струмень бурнай волi. Яна гнала яго па зямлi асеннiмi дарогамi, сцежыстымi пераходамi, лясамi. Больш нешта за сорак вёрст зрабiў ён за той дзень i яшчэ больш iшоў бы. Лёгка ўвайшоў ён у лес, як бура, мiнуў яго зараз жа. Галас iрвануўся да яго на поўны рух сваёй сабачай радасцi. У браме яны стаялi ўдвух, абняўшыся. Бушмар раздзьмутымi ноздрамi цягнуў у сябе восенны пах мокрага дрэва, саломы, зямлi, сабака захлынаўся вiскам, калацiўся з радасцi. Апамятаўшыся, Бушмар рушыў пад хату. Сабака павалокся на заднiх лапах следам, трымаючы ў абдымках гаспадараву спiну. Галена спаткала Бушмара на ганку. Яна абняла яго за шыю i павяла ў хату. I толькi тут, калi ўжо запахла знаёмым спрадвеку кутком, заварушылася дзесьцi ў нетрах сэрца трывога. Ён i сам не разумеў яшчэ, што гэта i з чаго, цi гэта пачатак чагосьцi вялiкага, цi драбяза якая? Галена падвяла яго да калыскi: