- Бачыш?
Ён чыркануў запалку, каб угледзецца ў твар невядомага яшчэ сына. Галена не зводзiла з яго вачэй.
Праз паўгадзiны ён ужо хадзiў па двары. Сабака гайсаў за iм, постацi iх шпарка варушылiся ў раннiм змроку, яны некалькi разоў абышлi двор. Нарэшце Бушмар рушыў за браму. Ён iшоў шырокаю сваёю мяжою i тут чуў, як тая трывога шпарка расла. I ён пачаў усвядомлiваць яе. Ён ужо трымаў у думках тое, што бачыў, як толькi падышоў быў сёння пад дом, але што ўцякло тады з галавы i сэрца. Каб бязлiтасна вярнуцца цяпер.
За дзiкаю, яшчэ бацькаўскаю палявою грушаю мяжа была развернена плугам. Нават спачатку, пакуль яшчэ не закiпела думка, ён з гаспадарскай прывычкi падумаў быў: "Нейкi няўмека зворваў", - а пасля раптам усё патанула ў мiтусеннi навакольнага зямнога змроку i надлеснай ясноты. Усё скрозь пабiта было разорамi на дзялянкi - пачатак позняга зябу. Далёка чарнеў у змроку хутар. Разоры вялi Бушмара да самай агароджы. Дзiка кiнуўся ён у хату да Галены.
- Наша поле вунь там, - сказала яна, паказваючы яму ў акно за сад. - На тры душы пакiнена нам. От нядаўна ўсё зрабiлася. Я ж пiсала табе.
- Без мяне?!
- А што ты памог бы?
Яна глядзела яму ў вочы, прасiла позiркам не думаць пра гэта. Вочы ў яе былi гэтакiя, як тады, калi ён першы раз убачыў быў яе на судзе. Вочы гэтыя палiлi яго. I гэта яшчэ больш узняло ў iм навальнiцу страшнага ўтрапення, падобна было тады, як калiсьцi першы раз пасля паверкi сеў ён на ложак у казарме i як першы раз зачынiлi яго ў допраўскай камеры. Ён кiнуўся з лямпаю раптам да калыскi.
- Чаго ты ўглядаешся гэтак? - здзiвiлася Галена на страшны неспакой яго панурага твару.
- Гэта мой?
Яна гнеўна, горда стала перад iм:
- Твой!
- А не хлусiш?
Яна ўзняла галаву i адышла моўчкi.
- Ага, чаго ж ты змоўкла?!
Ёц пачынаў ужо крычаць. Яна стаяла напроцi акна.
- Мусiць, грэх нейкi ёсць, калi маўчыш!
- Ёсць! - адказала яна, павярнуўшыся да яго.
- Гавары!
- Не скажу.
- Скажы!
- Не!
- Дык я зараз iначай пагавару.
- Нiяк ты iначай не пагаворыш.
- Гавары, хто прыходзiў да цябе.
- Хто толькi хацеў, той i прыходзiў.
- Скажы!
- Не скажу.
- Скажы...
Яна стаяла перад iм, не зводзячы з яго вачэй. Ён усё гаварыў: "Скажы... скажы..." Раней крычаў, пасля пачаў прасiць. Прасiў доўга, раптам рабiўся мяккiм - дзiўным нават для Галены, то зноў узнiмаўся да сваёй звярынай сiлы ў голасе. Бiў тады кулакамi аб стол, пасля зноў ападаў да просьбы, а яна глядзела, як ён варочаецца, i ўсё сцвярджала:
- Не скажу.
Нарэшце ён абяссiлеў. Пайшоў з хаты, гукнуў за сабою Галаса. Як вiхор прамчаўся да лесу i праз лес, iшоў, сам не думаючы куды. У лесе моцна шастала пад цяжкiмi ботамi яго не зляжалае яшчэ лiсце, за лесам - гучна шоргаўся аб абцасы жвiрысты пясок на дарозе. Бушмар нагадваў штосьцi бязлiтаснае i цяжкае, што ўсё крышыць дашчэнту пад нагамi сваiмi, сцiрае ўсё з твару зямлi i, не заўважваючы гэтага, у iмя сваiх адчуванняў свету для сябе аднаго. Малыя i слабейшыя iстоты ратуюцца, уцякаюць з-пад гэтага страшнага ходу, але iх нiхто не заўважае. Тут толькi дзiкасць i выпадковасць, што i хто пападзецца пад бот?! Хто i што будзе растаптана насмерць?! Хто i што застогне пад ботам, развiтваючыся з жыццём?
Бушмар шукаў свайго спакою ў шпаркай хадзе. I толькi цяпер загаварылi сорак вёрст дарогi за дзень. У нагах з'яўлялася цяжкасць, ападаць пачалi нездаваленне, страх, злосць, нянавiсць, трывога... перад iм чарнелi сцены i стрэхi, мiльгацелi святлом вокны. Даўно не быў тут Бушмар. Ён цураўся гэтага месца даўно ўжо, аж з самага здарэння з паручнiкам, а цяпер i пагатоў. Каля крайняй хаты ён стаў, пакуль узыходзiць пачала на думку вялiкая патрэба яго рушыць зараз жа адсюль.
- Здароў, Бушмар!
Бушмар здрыгануўся. Ён не заўважыў быў, што ў варотах стаялi людзi. Некалькi чалавек. Цяпер ён пазнаваў тутэйшых хлопцаў. Яму нядобра стала пры iх.
- Як маешся, Лявон?
- Нечага ж да нас?
Бушмар не гаварыў нiчога. Да яго падышлi. Цяпер ён пазнаў i Андрэя тут, штосьцi там гаварылi каля яго цi то з iм, цi то самi з сабою, але ён не чуў пра што. Толькi кальнула яго Андрэева слова. З гэтага ён i чуць пачаў гаворку:
- Кагадзе што пра цябе мне Вiнцэнты ўспамiнаў. Нешта вельмi не любiць ён цябе.
I тут прайшло ўсё ранейшае. Выразна вырасла перад усiм адно вялiкае i найважнейшае цяпер: нянавiсць да Андрэя.
- А ты яго цi не нацкоўваеш на мяне?!
- Хiба мне работы iншае няма?
- А што табе больш рабiць? Табе iншае работы i не трэба.
- Чаму ты гэтак думаеш?
Бушмар чуў на сабе зняважлiвы i злосны Андрэеў зiрк, бачыў, як той падступiў блiжэй.
- Я не думаю, а на сабе бачу тваю работу. Я яе пачуў добра! Можа, лепш ужо i чуць не трэба.
Ён стрымлiваў моцнае жаданне змяшаць Андрэя з зямлёю.
VI
Што ён там гаварыў з Андрэем цi Андрэй гэта з iм - Бушмар не памятаў, штосьцi ён адказваў, а то маўчаў у злосцi. Толькi пасля ўжо, калi Андрэй знiк недзе з-пад яго, ён адчуў яго гаворку. Не ўспомнiў, а адчуў. Той кiдаў словамi як каменнямi, а як дагаварыўся Андрэй да сваёй гэтай казанi, не iшло на памяць.
- ...Ты дзе нi павернешся, усюды прыкрасць, а можа, што i большае каму зробiш. Як бы ўвесь свет табе павiнен быць...
- Я на чужое не лезу, - закрычаў Бушмар, - каб адно нiхто мяне не чапаў! Не чапай мяне!
- А ты пагавары пра людзей, а не пра свой хутар! Ты ж яго ад усяго свету не агародзiш! Райвыканкомавец ступiў быў раз на твой хутар? Ты нiкога не чапаеш? Успомнi пра ўсё, з кiм ты спаткаўся калi, а Амiлi ты не забыўся яшчэ цi ўжо i следу ў тваёй галаве яе не засталося? Ты хочаш прайсцi, жывучы на свеце проста, як сабе хочаш, што на дарозе - павiнна саступiць табе, а што не ўспее саступiць, пападзецца пад твой бот, а каго-небудзь ты i сам паклiчаш да сябе на момант, дзеля якое-небудзь прагнасцi свае цi патрэбы. Бо i воўк жа не цягаецца вечна адзiн, без канпанi. А пасля iдзеш далей i нi на што не глядзiш, нiчога пад нагамi не прыкмячаеш. Як бы ўсё гэта толькi дзеля цябе жыве на свеце...
Калi iшоў ужо Бушмар назад, словы гэтыя жылi дзесьцi ў адчуваннях яго, але былi яны далёкiя ад яго, нiчога ў iм не чапалi i павялiчвалi толькi нянавiсць да Андрэя. Ён адумаўся адзiн на вулiцы. I што ўкалола яго тут, дык гэта толькi неспадзяванае, што стаiць ён каля той хаты, дзе жыла калiсьцi, а можа, i цяпер жыве, Амiля. Ён рушыў назад цiха, не гэтак, як iшоў сюды. Ён быў стомлены гэтак моцна, можа, першы раз на жыццi сваiм. Нi то што яму балелi ногi, цi нылi плечы, цi туманiлася галава - ад дзённай дарогi, ад вячорнага ўтрапення, - штосьцi iншае было. Як у тумане прайшоў ён тое месца паўз лес, дзе сядзеў калiсьцi, чуючы радасць сцяны мiж iм i Амiляю, дзе ўглядаўся ён на коршака над лесам - ён цяпер гэта, праз колькi год, задрыжаўшы ўвесь, успомнiў. Як праз iмглу, бачыў ён пакарпаную плугамi дарогу пад нагамi, раскапанае глiнiшча на цэглу, навожанае дрэва за вёскаю, паадворваныя межы, паразбiраную агароджу... Усё iнакшае, як было нават гэтак нядаўна, калi забiралi яго ў адседку...