Даўнейшыя Андрэевы цымбалы вiсяць у каморы насупроць акенца без шкла. Ветру, калi ён з гэтага боку, латва кожны раз казытаць запыленыя струны iх. Цымбалы i цяпер звiняць цiхiм звонам.
- Цымбалы звiняць, - гаворыць Андрэю жонка, летуценна гледзячы ў вяршалiны дубоў над страхою.
Яны выходзяць з хаты, у ясную ноч. Восень спiць у бляску зямлi пад срэбрам неба. Дубы гудуць.
Удваiх яны стаяць на вулiцы. Нiчога не хочацца гаварыць, а толькi думаць бяздум'ем.
- Лiхi малы, не дае Амiлi спакою нiколi, - гаворыць яна, азiраючыся на хату.
- Тут кагадзе быў Бушмар, я гаварыў яму, а ён слухаў, - гаворыць ён.
- Ну? - дзiвiцца яна.
Зноў яны маўчаць. У хаце сцiхла калыханка, Амiля выбягае ў ноч. Утраiх яны стаяць.
- Цымбалы звiняць, - прыслухоўваецца Амiля.
- Няхай адно хлопцы падрастаюць, - смяецца Андрэй.
Ноч.
VIII
Вiнцэнты лiпеў, як на пакуце. Цяпер яго не мучыў ужо нi смутак, нi якое-небудзь моцнае вельмi жаданне, а была толькi злосць. Старэйшы сын у пачатку зiмы зусiм выбраўся з хаты, чуць нават не сцураўся бацькi за яго дурную ўпартасць. Сам застаўся ў падсуседзях, хат праз чатыры ад бацькi. На вясну палавiна вёскi iшла на знос, усё перараблялася, зменьвалася. Ён не адступiўся ад усiх. Колькi гаспадароў засталiся адшчапенцамi, i Вiнцэнты з iмi. Балазе поле iхняе было ў самым кутку, за дубняком, нават наводшыбе крыху. Меншы сын Вiнцэнтага тае зiмы ажанiўся i ўпарта трымаўся бацькi.
Вiнцэнты больш не патыкаў носа на Бушмараў хутар. Ён дрыжаў аднаго: каб Галена нiчога не сказала Бушмару пра яго. Бушмар сiберны чалавек, ён можа, засцiгнуўшы дзе, адным махам рукi адабраць навек здароўе або i зусiм душу выняць. Адно толькi цешыла тут i заспакойвала Вiнцэнтага: чуткi iшлi па ўсiм наваколлi, што ў Бушмара ў хаце нелады. Калатнi няма (Галена не такая жанчына, каб дапусцiцца да гэтакай сараматы), але Бушмар знявiдзеў яе. Хоць, можа, i не знявiдзеў, не можа Бушмар Галены знявiдзець, але ж i не будзе яна вельмi любаю яму. Бо яна толькi падабалася яму, а сама далёкая ад яго. Яна ўжо рвецца адтуль, ад яго, цяжкога чалавека. Яна ў людзi рвецца. Ён сам чуе далёкасць сваю да яе, гэтак як i да ўсiх. З таго вар'яцкага вечара, як толькi з'явiўся ён дадому, не ўспала жыццё на дабро, дык гэтак i далей пайшло. Можа, тут i не вiнаваты нiхто ў iх...
Вiнцэнты гонiць ад сябе сваю трывогу.
Але Бушмар раз такi засцiгнуў Вiнцэнтага.
Хмурны дзень. Снег сiнее паўз лес. Вiнцэнты выбiраецца на дарогу з вязкаю вецця. Валёнкi яго мокрыя, нагамi ён ледзьве грабае па вiльготным снезе.
- Стой, Вiнцэнты, - гукнуў Бушмар.
Гэта было знячэўку. Вiнцэнты здрыгануўся. Бушмар ехаў паўз лес аднекуль, з-за лясной завiлiны выехаў раптоўна. Вiнцэнты спыняецца i дрыжыць.
- Адкуль гэта едзеш, васпане? - выгаворвае ён.
- От я табе зараз скажу, адкуль я еду, - чуе ён Бушмараў адказ.
Дык ён пачынае падлагоджвацца пад Бушмара гаворкаю:
- Гэта я дзеля разрыўкi, па вецце пайшоў. Ты думаеш, мяне з хаты вельмi выпраўляюць гэта? Баранi Божа. На сына i на нявестку я не паскарджуся. Гэта я сам дзеля разрыўкi. Дзеля разрыўкi...
Гаворыць слабым, роспачным голасам i глядзiць, як Бушмар злазiць з возка i прывязвае свайго каня да прыдарожнага дубка.
- Дзеля разрыўкi гэта я...
- От тут табе зараз будзе i разрыўка.
Гаворыць Бушмар i з д'ябальскаю ўсмешкаю iдзе да яго. Барада яго зрабiлася няроўнаю ад таго, што сцiснуты зубы. Бровы ссунулiся i з'ехалi ўнiз так, што аж закрылi вочы, але вочы гэтыя ядуць Вiнцэнтага. Ён чуе гэта яшчэ здалёк i спускае на снег вецце. Бушмар, не спяшаючы, бярэ яго за штрыфлi вопраткi.
- Гва-а-алт!.. Васпане, што робiш!
- Пачакай, не гвалтуй.
Яны так i стаяць, упiўшыся адзiн у аднаго вачыма, - адзiн глядзiць, як агнём смалiць, другi мiргае i пускае паабапал носа дзве слязiны.
- Дык цябе сын не выпраўляе па вецце?
- Баранi Божа, гэта я сам дзеля свае разрыўкi.
- Добры ж твой сын. Гэта гэты, што ажанiўся нядаўна?
- Але, гэты самы.
- Каго ж ён узяў?
- Узяў, далiбог...
- Чаму ж гэта ён мае жонкi не ўзяў?
Вiнцэнты прысядае каленьмi на снег, i галава яго, як вялая, звешваецца набок. Бушмар арудуе не спяшаючы. Ён як трымаў за штрыфлi Вiнцэнтага, так нясе яго перад сабою i з размаху кiдае аб дрэва.
- Гык! - абазваўся адно Вiнцэнты i ўткнуўся плечуком у снег, шапка з галавы яго з'ехала, i галава лягла на яе.
Бушмар па-вар'яцку глянуў на Вiнцэнтага i, усё таксама не спяшаючы, сеў на воз i свiснуў над стаеннiкам пугаю.
IХ
Бушмара ўзяў одум тады, калi ён ужо ўз'ехаў на свой двор. Тут ён затрапятаўся. "Забiў цi так адно прыглушыў, але гатова пачацца ўсё як пасля таго райвыканкомаўца". I як нi находзiла цяпер на яго часта абыякавасць да ўсяго, у гэтую вострую хвiлiну ён мацней, як заўсёды, цяпер пачуў прынаднасць i водыр гэтага сiняга снегу, i гэтага дубовага шуму, i смольнага паху з зiмовага лесу.
Бушмар кiнуўся да стайнi, выпраг каня i вымасцiў вазок у далёкую дарогу. З вялiкай нецярплiвасцю чакаў ён вечара. Быў сам не свой, выбягаў з хаты глядзець, цi не меркне над лясамi дзень, колькi разоў падсыпаў каню перад дарогаю аўса...
- Я паеду да брата, - сказаў ён Галене.
- Чаго гэтак раптоўна?
- З'еду на нейкi час.
- Чаго? - устрывожылася яна.
- Трэба мне з'ехаць адсюль.
Яна застыла перад iм у маўклiвым чаканнi.
- Я цi не забiў гэта адно Вiнцэнтага.
- Калi?
- От цяпер.
- Дзе?!
- Ай!
Ён адмахнуўся ад яе рукою, як ад якой назолы, сярдзiта пранiзаў яе зiркам.
- Ты заўсёды сам сабе бяды наробiш. Сам заўсёды няшчасце на сваю галаву...
- Маўчы! - грукнуў ён страшным голасам. - Праз цябе гэта ўсё!
- Праз мяне?!
- А праз каго ж! Ты мне калi прызналася, што ён даходжваў сюды цi прысылаў свайго сына? Што тут насупроць мяне ўсё падстройвалася...
Галена стаяла белая як палатно.
- Калi ты мне прызналася, што ён цябе падгаворваў кiнуць мяне! Адразу не сказала, як я толькi прыйшоў, а ў паўзiмы прызналася!..
- Не было ў чым мне прызнавацца.