- А што ж ты думаў, табе нехта гасцiнец адразу паткне, - на, галубок, цешся! Патроху ўсё прыдбаецца! Глядзi, у якой ты хаце раней i як жыў, а як цяпер!
- Мала што калi што там будзе! Далёка чакаць!.. К чортавай матары!
- Дык дайсцi ж да чаго трэба!
- Мужчыны! - гукнуўАндрэй.
Сцiхлi ўсе.
- Тут справа вельмi простая здаецца некаторым, - раздзялiўся, разбiўся, i ўсё. Раней рабiлi, а пасля раскiдаць. Я думаю, што тут гэта работа аднаго цi двух чалавек. I якраз не нас, а недзе трохi дальшых!..
Сход доўга не цягнуўся, але ён павярнуў справу ў другi бок. Некалькi чалавек пакаялася ў сваёй гаворцы з малодшым Вiнцэнтавым сынам: кожнаму калгасаўцу пабудаваць асобную хату i давесцi справу да разбiўкi зямлi на дзялянкi.
V
Сонечны дзень. Лясы ў зялёных уборах маўчаць у летняй палявой шырынi. Поле - як жытняе мора, аж да самага дальняга лесу, далёка за ўзгорак - адзiн бязмежны палетак. Людзi чакаюць добрага ўраджаю.
Ужо зусiм, можна сказаць, забудаваўся калгас. Усе ўжо за гэты год выбралiся пакрысе з сваiх даўнейшых хат, але некаторыя хаты стаяць яшчэ патроху iх разбiраюць. Яшчэ ўзвышаюцца з жыта печышчы, пазарасталi яны крапiвою i лопухам. Збоку дзе-нiдзе пазацвiтаў нават калючы чартапалох. Зелле i трава буйна павыбiвалiся з-пад парассыпанай бiтай цэглы i глiны. Адтуль, з-пад лесу, дзе лiпiць некалькi хат-хутарцоў, прыходзяць часамi жанчыны рваць гэтае зелле i траву сваiм каровам i свiнням: калгасаўцам шкада часу на гэтую карпанiну сярод патрушчанай цэглы. У iх наўмысля дзеля летавых патрэб рунее загон зелянiны, тут жа побач. Хутаранскiя жанчыны, тыя самыя ранейшыя вяскоўкi, корпаюцца на печышчы паволi, маўчаць, а часам гавораць. Яны гавораць пра даўнейшае, пра цяперашняе, як хто жыве, як хто жыў. Успамiнаюць дзядоў, бацькоў... Кожнае печышча нагадвае багатую гiсторыю там жылi, нараджалiся i ўмiралi, сяк-так спрадвеку пражывалi век свой людзi. Некаторыя печышчы яшчэ ведалi часы войтаў, прыгонных нявольнiцкiх слёз. Жанчыны як загаворацца, дык, разгiнаючы спiны, стаяць, успамiнаюць.
А дзень зiхацiць сонцам. Поле - жыта i ярына - звiнiць гарачаю цiшынёю. Чуваць, як у ёй жыве шматлiкае, але дзiкае жыццё: незлiчонасць iстотаў налiваецца сокам, збiраецца сiла ў сцяблах i каласах, убiраецца ў сiлу зерне.
Цiшыня гучыць.
Недзе песня чуваць, ля лесу, за калгасаўскiмi будынкамi. Там стукае коварат цэментовай студнi, штосьцi яшчэ стукае цi то звонiць.
Галасы ўжо блiжэй.
- Дзяўчаты спяваюць, - гаворыць жанчына.
Яна ставiць на зямлю свой кош з травою i выпростваецца. Разам з ёю яшчэ i больш жанчын. Твар у гэтай жанчыны не зусiм страцiў яшчэ свайго ранейшага дзявочага хараства, але вочы свецяцца ўтомаю, твар - непазбыўным клопатам. Доўга стаяць так жанчыны, песня сцiхла, а яны ўсё яшчэ маўчаць i стаяць.
Вузкая дарожка, як аднаму праехаць, ляжыць памiж жытоў. Вось па ёй едуць людзi. Трасуцца дзве фурманкi. Два мужчыны ў зрэб'i патузваюць лейцы. Слрадвечнае ўпартае i бяссiльнае чуецца:
- Но, но!
Канюкi прабуюць бегчы патроху, ратуючыся ад заедзi.
Людзi праязджаюць. Зноў пуста i цiха на дарозе. Жанчыны нясуць траву дадому, адна за адною iдуць сцежыстым пераходам паўз дарожную каляiну. З узгорку iм вiдаць добра, як увесь узлесак укрыты новымi будынкамi. Тыя самыя ўсё старыя дубы стаяць сцяною паўз сцену самых прылесных дамоў. Здалёк там мiльгаецца штосьцi.
- Колькi дзяцей назбiралася, - гаворыць жанчына. - Вунь там, усiх яны збiраюць разам.
Жанчыны выходзяць за жыта. Там шэсць спрунжыновак скародзяць раллю. Калгасаўскiя конi памахваюць ад гарачынi галовамi, трасуць грывамi.
- Памажы Божа! - гукае жанчына здалёк.
- Няхай паможа, калi хоча! - адказвае чыйсьцi там з iх голас.
Недалёка мяжа. Роўная, як струна, перарэзала поле, ад лесу i да лесу. Жанчыны мiнаюць яе. Там скародзяць папар iхнiя мужчыны. Бароны, з дзернавымi накладычамi, падскокваюць на раллi.
Некалькi хат тулiцца да хваёвай сцяны лесу. Хвоi i ў цiхую бязветранiцу роўна i спакойна шумяць.
VI
Андрэй сядзеў на жняяркавым сядле - даў коням перадыхнуць крыху. Спёка пачынала крыху спадаць. З полудня ён аджаў ужо доўгiя гонi. Паўз лес пшанiца злягла i той загон аджыналi жанкi сярпамi. Звiнелi над пшанiцаю мошкi, трашчалi на ржышчы кавалi.
Андрэй заўважыў, як бегла напрамiк цераз iржышча жанчына. Бегла як магла. Валасы растрапалiся. Яна штосьцi гукнула жанкам, там не прыпынiлася i рушыла далей да Андрэя. Андрэй раптам пачуў у сабе трывогу, саскочыў з жняяркi, яшчэ выправiў з хамутоў конскiя грывы, адмахнуўся ад авадня i пайшоў жанчыне насустрач. Тая засаплася, ледзьве гаварыла:
- Малады конь той, завадскi, пухнуць пачаў.
- Калi?
- От раптам неяк.
- Хто пры iм?
- Стары Стафан. Больш нiкога з мужчын няма дома. I жанок, можна сказаць, нiкога няма. Я была з дзецьмi, пакiнула iх на Алену. Яна сёння на кухнi. Мне бегчы назад трэба.
Пасля дадала яшчэ:
- Няма каго па Ўладзiка паслаць.
Андрэй выпраг конi, стрыножыў iх на ржышчы, прыпаручыў жанкам i пабег.
Конь тыднi два таму быў куплены на завод у суседнiм калгасе. Ён стаяў у стайнi ля жолаба, звесiўшы мысу долу. Пухлiна пайшла ад капытоў скрозь па нагах. Каля яго клапацiўся стары Стафан.
- Апойкi, - сказаў ён.
- Хто яго паiў?
Стары стаў успамiнаць.
- А хто на iм куды i калi ездзiў?
- Гэтымi днямi як Вiнцэнтага пасылалi па жалеза, дык ён быў канешне намогся на iм ехаць.
- I ездзiў?
- Ездзiў.
- Утамiў?
- Утамiў.
- I сам адразу паiў?
- От гэтага не ведаю.
- А хто ведае?
- Я не паiў тады яго цэлую ноч, баяўся, гэтакi быў ён змардованы. Можа, хiба ён яго дзе ў рэчцы за агародамi папаiў, як пад'язджаў дадому.
Андрэй хапiўся за галаву:
- Бяжы на пшанiчышча, бяры аднаго каня, запрагай i ганi па доктара ў мястэчка.
Стафан рушыў бегчы. Жняярка ў той дзень гуляла да самага вечара.
Каня так моцна ўзяло, што праз колькi дзён ён кончыўся. Наладзiлi следства. Усiм вядома было, што гэта Вiнцанцюк пастараўся, але выразнага доказу не было. Усё было зроблена гладка - i канцы ў ваду.
Праз колькi часу, аднойчы вечарам, Уладзя iшоў з хлапцамi гуляць. Было ўжо не лiшне рана. Быў ясны змрок маладога месяца. Крыху цягнула ветрам з вячорнага поля. Хлопцы мiнулi ўжо кузню - яна стаяла на агародах, наводшыбе крыху ад усёй забудовы - i заўважылi, як хтосьцi адарваўся ад цёмнай сцяны дубовага лесу i, азiрнуўшыся, перабег упоперак дарогу да крайняга дома. Хлопцаў цюкнула. Чалавек, вiдаць, заўважыў цяпер iх, бо раптам падаўся назад i, як бы так гэта чаго ходзiць тут, спакойна пайшоў скрозь дарогаю. Хлопцы рушылi за iм. Бушмар! Яго пачалi насцiгаць.