- Мне галава балiць вельмi, пайду лягу на салому ў пуню, там вальней.
- Iдзi, - абняла яна яго.
Забыла патушыць лямпу i лягла. Заснуць не магла. Успомнiла вячэрнюю гаворку з Бушмарам i зноў затраслася ад слёз.
Х
Бушмар паволi спусцiўся з ганка ў чорную ноч. Чула драмала зямля, вялiкая цiшыня вартавала Бушмараву сялiбу. У маўчаннi начаваў лес, маўчалi ж пад туманамi i паплавы.
Бушмар павалокся аж да брамы, дзе мацней пахла па загоне канюшына, дзе лясная вiльгаць чулася мацней. Бушмар там не стаяў доўга. Ён як бы шукаў чаго - з непакоем нейкiм пайшоў назад i зноў вярнуўся, пасля падаўся да старой пунi, пралез у прычыненыя дзверы, лёг на салому. Так ён ляжаў доўга, шырока расплюшчанымi вачыма глядзеў у цемень, штосьцi тупа ныла пад сэрцам. Было гэта новым. Толькi засмактала было гэтак калiсьцi ў грудзях, як выбраўся быў у салдаты i пакiнуў за сабою сялiбны лес. Ён паспрабаваў самохаць кашляць, заплюшчваць вочы... Нарэшце нi то дрымота, нi то тупое бяздум'е апанавалi iм.
Бушмар уздрыгануўся i прысеў, цяпер збiраў думкi свае, пачынаў думаць. Далёка было тут да разважлiвасцi, але думкi хутка прагналi жах нядаўняй дрымоты.
Нiзка навiсла цемень, здаецца, ён бачыў над сабою яе - цвёрдую, моцную, непераможную. У ёй жыў увесь свет, усё там дзейнiчала i душыла яго. Ён устаў на ногi. У думках з'явiўся Вiнцэнты з сваiмi прароцтвамi. Цяпер ужо трывога i крыўда адганялi ад чалавека ўсё iншае, праходзiў жах, трывога ўсё павялiчвалася. Ён зноў лёг, штучна пакашляў i моцна ўголас уздыхнуў.
- Лявон, - пачуў ён голас з двара.
I магло б стаць яму самому дзiўна, каб адно ён мог раздумаць пра гэта: ён самымi пачаткамi адчуванняў сваiх узрадаваўся гэтаму голасу. У той жа момант, як у гарачыню пiць, прагнуць ён стаў гэтага слова, каб хоць раз яшчэ яна гэтак сказала.
- Ты на двары? - абазваўся ён.
Амiля прыйшла на яго голас.
- Мне страшна адной... Ты мяне пакiнуў там адну... Ты мяне знявiдзеў, я табе непатрэбна больш, я ведаю, я ведаю... праўда, Лявон? Скажы, цi праўда? Скажы... скажы...
- Хадзi сюды, - падаў ён голас.
- Скажы, якая я для цябе?
- Сядзь.
Ён пачуў, што яна плача, што яна не асмельваецца ўжо сесцi блiзка да яго. Ён прагнуў яе ранейшага, нядаўняга слова, дзе не было нi папроку, нi слёз, а толькi пакорлiвасць - гатовай да ўсяго дзеля яго жанчыны. Абое маўчалi доўга.
- Лявон...
Цяпер ён працягнуў руку, падцягнуў яе да сябе.
- Скажы.
Як у бяспамяцтве, ён прыцiснуў да сябе яе галаву. Яна плакала ўжо цiхiмi, бяздумнымi слязьмi, выпрошвала ў яго слова:
- Скажы, ну скажы, Лявонка, якая я табе?.. Ты мяне знявiдзеў... Завошта. Чаму ты?..
- Маўчы, - зашаптаў ён, - ты маўчы.
- Чаму ты сказаць не хочаш?.. Ты мяне гэтак укалоў, гэтак скрыўдзiў... Нашто ты мяне гэтак?..
- Маўчы, - папрасiў ужо ён.
Яна больш не гаварыла, маўчаў i ён. Цяпер пасадзiў сабе на каленi i прытулiў яе твар да свайго. Яна пакiнула плакаць, цiснулася да яго, вiсла рукамi на яго шыi. Так доўга цягнулася маладое шаленства, радаснае i пакутнае.
Ужо забялела над лесам, ужо нават i ружавець пачало, а нiхто не хадзiў па Бушмаравым двары. I от нарэшце з цёмнай нары выйшла Амiля. Яна была новая нейкая, не падобная на сябе ранейшую, штосьцi было ў вачах закончанае, зусiм сфармаванае. Можа, гэта цвёрдае ўяўленне назаўсёды было, што такое яна i што такое Бушмар i што яны адзiн для другога.
Яна доўга сядзела на ганку, гледзячы перад сабою ў зямлю. Гэтая ноч змучыла яе. Яна ўсё глядзела на свой росны след на траве.
Бушмар выйшаў неўзабаве. Ён пайшоў проста да студнi. Выцягнуў вядро вады, нагнуўся i стаў лiць празрысты холад сабе на галаву.
ХI
Ужо зблекла ружовасць на ўсходзе. Вяршалiны лесу гарэлi сонечнымi агнямi, i лес слухаў безутрапёную музыку чулай ранiцы. Сонца было за ўзгоркам, але далёка яшчэ, пакуль знiкне раса. Росны след скрозь клаўся з-пад Амiлiных ног, да лесу, а ў лесе сцежка з леташнiх хвойных iголак маўчала пад нагамi. Тут было цiха i прытульна. З-пад дрэў цёк водыр вечна маладога ядлоўцу, пахла хвоя i лясная зямля. Вечнасцю дыхала ўсё. Нават чулыя гукi былi як цiшыня.
Амiля выйшла за лес. Сонечнае поле жыло клапатлiвым веснавым днём. Яно гучэла птушынымi галасамi, зелянiлася ячменямi i аўсамi. У бок ад узгорка тулiлiся да яго знаёмыя стрэхi.
Як бы шукаючы чаго, Амiля палажыла да лба над вачыма руку i ўгледзелася ў поле. Вецер абвеяў ёй твар. Не думаючы, яна пайшла пацiху цераз поле, перад ёю, наводдалек, бегла хвалямi жыта.
Андрэева хата ветлiва глянула на яе спарахнеласцю сваiх сцен. На прызбе, на ўмятай кастрыцы, драмаў узлахмачаны сабака. Ён толькi гультайскiм зiркам правёў яе ў двор. Там яна ўбачыла свайго малога. Ён адразу пабег да яе:
- Мама!
Яна панесла яго ў хату. Там быў ранiшнi рэзрух. Ляжалi непрыбраныя, расцягненыя пасцелi; самому ад сябе цесна здавалася. Усё было гэтакiм знаёмым - усё, як i заўсёды, - на тым самым месцы, як i шмат год да гэтай хвiлiны. Усё тут цякло паволi, з вонкавым спакоем... Нават нейкае зелле, якое яна сама, гадоў, можа, тры таму, заткнула за трам - яшчэ i цяпер тырчыць адтуль.
Амiля выцягнула гэтае зелле i кiнула ў сенцы. На палку каля печы панакiданы знаёмыя лахманы...
Думкi пачалi бегчы шпарчэй, вырывалi абрыўкi мiнулага, забытага, што здавалася пахаваным назаўсёды. Можа, ёй было гадоў шэсць цi сем, як (гэта страшна цяпер укалола яе) сварылiся ў хаце за старую вопратку, што засталася пасля нябожчыка, бацькавага бацькi. Прыходзiла па вопратку бацькава сястра, бацька ж iрваўся ўсё прагнаць яе з хаты. Тая вопратка, можа, i каштавала ўсяго якую двазлотку, а колькi было сказана з-за яе ўсялякiх крыўдных слоў. I праз яе, праз Амiлю. Ёй не было ў што апрануцца, гнаць у поле быдла i гэтаксама стрыечнаму брату, малому, сыну гэтай самай цёткi. Чаму, як якiя дзiкуны, забыўшыся на блiзкае сваяўство, крыўдзяць адно аднаго з-за гэтакай дробязi нядобрымi словамi? Гэтак жылi, што i старыя лахманы для iх не заўсёды драбяза, а яшчэ - калi чалавек кожны дзень у голадзе i холадзе, дык тут ужо ўсякiя межы i ўстанаўленнi руйнуюцца.
Беглi ў яе думкi няроўна, утрапёна.
То выхапяць яны з чалавечай таямнiцы што-небудзь з таго, што калiсьцi было перажыта, ранейшае бацькава парабкоўства ў двары, бадзянне па месцах, то засцелюць усё перад чалавекам у ясныя колеры чагосьцi невядомага, што вельмi падобна пад маўклiвую шырыню зямлi ў гарачы поўдзень, калi ў чалавека такое ўтрапенне, а навокал усё само ў сабе i ў сваiм спакоi.