— Можа быць, — прамовіў ён. — Але ў такім выпадку варта сказаць, што разуменне генія нам недаступнае. Не яго праявы, а яго прыроды.
Я ішоў цяпер па доўгай і вузкай фларэнційскай вуліцы. Была позняя ноч з нерухомым паветрам і зорным небам. Чвэрць стагоддзя таму назад, у Парыжы, калі мы гаварылі з Андрэем, тыя ж невырашальныя пытанні займалі маю ўвагу. Калі б мне сказалі тады, што мы пражывём дваццаць пяць гадоў, пройдзем праз разбуральную вайну, будзем сведкамі гібелі мільёнаў людзей — і пасля ўсяго гэтага зноў вернемся да тых жа пытанняў, я б не паверыў. Я б сказаў, што гэтага не можа быць, што нас чакае павольнае і натуральнае душэўнае здранцвенне, праз якое мы таксама павольна будзем ісці да смерці, усё будзе паступова губляць сваё значэнне — і пачуцці іншых людзей, і творы мастацтва, і прырода генія. Але гэта сталася не так. Кожнаму з нас быў дадзены ягоны асаблівы свет, законы якога не змяняліся ад часу. Таму цяпер у Фларэнцыі я думаў пра тое самае, пра што думаў тады ў Парыжы — з той самай бясплённай і безнадзейнай настойлівасцю. І якраз таму Андрэй вёў цяпер такое жыццё, адчуваючы агіду да таго, што ён рабіў, і думаючы пра тое, што сказала б Саламея.
***
Аднойчы ўдзень я ішоў спачатку па via Ghibellina, а затым звярнуў у вузенькую вуліцу, што адыходзіла ад яе пад прамым вуглом. Тут жылі вельмі бедныя людзі, якія займаліся збіраннем жалезнага хламу. Першы, каго я ўбачыў, быў смуглявы хлопчык гадоў пятнаццаці, які з выразам наіўнай радасці на твары нёс у руках некалькі заржавелых пружын з нейкай разламанай канапы. Праз вузкія ўваходы ў дамы былі часам бачны двары, заваленыя іржавым жалезам самага рознага паходжання. Дайшоўшы да сярэдзіны вуліцы, я ўбачыў майстэрню таго самага шаўца, пра якога мне распавядаў гаспадар майго пансіёна. Гэта быў шыракаплечы чалавек са смуглявай скурай: у недастатковым асвятленні — вуліца была цёмная — нерухомы ягоны твар мне здаўся падобным на бронзавы профіль. Насупраць сядзела ягоная жонка, тая самая жанчына, якую ён прывёз з Францыі. Калі я спыніўся каля акна, яна падняла галаву і зірнула на мяне — і я павінен быў зрабіць намаганне, каб не ўскрыкнуць ад здзіўлення. Я сустрэў знаёмы, абсалютна без змен, пагляд шэрых сярдзітых вачэй і пазнаў Саламею.
Я павярнуўся і хутка пайшоў да свайго пансіёна. Там я выклікаў пакаёўку і папрасіў яе аднесці запіску жонцы шаўца. У гэтай запісцы я прасіў Саламею прыйсці на наступны вечар, у сем гадзін, на вакзал, дзе я спадзяюся яе спаткаць.
Калі пасля вайны мне сказалі, што яна забітая, я вельмі смуткаваў. Але гэта было нішто ў параўнанні з тым халодным адчаем, якое ахапіла мяне ў той вечар, калі я чакаў яе на вакзале. Паўз століка, за якім я сядзеў, праходзілі турысты, немцы, англічане, амерыканцы, французы, да мяне даходзілі іх словы, якія я чуў, але не разумеў іх сэнсу. Я бачыў перад сабой твар Андрэя — не таго злыселага чалавека, які пісаў цяпер словы для прыпевак і адчуваў агіду да самога сябе і сваіх кліентаў, а Андрэя дваццаць пяць гадоў таму, з яго далёкімі і захопленымі вачыма, і чуў яго словы: — Не, ты не можаш зразумець, ты ніколі не зразумееш. Не, гэта было занадта жорстка. Калі б Саламея была жывая...
Я думаў, што яна не прыйдзе. Але яна прыйшла. Калі яна наблізілася да майго століка і я ўстаў і падсунуў ёй крэсла, яна пільна паглядзела на мяне — так, быццам чагосьці баялася. Я не ведаў у яе гэтага выразу вачэй. Праглынуўшы сліну ад хвалявання, я спытаўся ў яе:
— Як усё гэта магло адбыцца?
Не адказаўшы на маё пытанне, яна спытала:
— Ён жывы?
— Жывы. Ён думае таксама, як думаў я да ўчарашняга дня, — што цябе забілі. Ён мала падобны цяпер на таго, якім быў да вайны, як ты не падобная на ранейшую Саламею.
— Ты знаходзіш, што я вельмі змянілася?
Не, вонкава яна змянілася менш, чым можна было чакаць. Яе твар ацяжэў, над ротам з’явіліся маршчыны, але яна была яшчэ прывабная.
— Я не меў на ўвазе знешнія змены. Але ты не адказала мне, як усё гэта адбылося. Паўтараю, мы ўсе былі ўпэўненыя, што цябе забілі на поўдні Францыі ў час вайны.
— Я была вельмі цяжка параненай, — сказала Саламея. — Я думала, што памру, я ў гэтым не сумнявалася. Потым адбылася звычайная сусальная гісторыя, ведаеш, як пішуць у дурных сентыментальных кнігах: мяне падабраў малады італьянец, данёс мяне да шпіталя і потым прыходзіў да мяне кожны дзень. Праз тыдзень доктар сказаў мне, што я застануся жывая.