— Бацюта, мужчыны, — гучна загаварыў Іван, — злавіце Баўтрука. Ён, сабака, недзе тут блізка хаваецца. Так біў... — Ён у нейкае імгненне ледзь не ўсхліпнуў, але авалодаў сабой. — І Гайкевіч ліса добрая. Стаяў збоку, рукі цёр...
— Лажыся! — строга сказала яму Матруна. — Без цябе ведаюць, што рабіць...
— Цішэй, Моця. Яму ж баліць, — папрасіў яе чарнявы казак.
Тут стары Міхейчык быццам прачнуўся, воўкам глянуў на казака, схапіў яго за грудзі:
— І ты біў, гіцаль... Гавары!
Моця адразу ўся зачырванелася, накінулася на Міхейчыка, вось-вось вочы выдзера.
— Не давайце волю рукам. Тады трэба было бараніць свайго сынка...
Чарнявы казак, разгублена ўсміхаючыся, трымаючы ў руках мокрую анучку, ступіў крок да Бацюты:
— Таварышы, каб я, Гаршкоў, біў яго, я паехаў бы разам з Панкратавым. А я застаўся ў вас. Не ўсе ж казакі жывадзёры. Можа, чулі? Быў казачы Урупскі полк, які супроць цара выступіў.
— Веру, братка, веру, — паклаў яму руку на плячо Бацюта.
Але Гаршкоў не скончыў на гэтым. Пакланіўшыся ўсёй грамадзе, сказаў:
— Хачу прасіць у вас, добрыя людзі, дазволу застацца ў вашых мясцінах. На Доне ў мяне нават іржавай падковы не засталося. Маці з бацькам даўно ў зямельцы. Адзін я, як вецер. Дык прашу ўважыць...
Ён яшчэ раз нізка пакланіўся, трасянуўшы чорным чубам. А Матруна раптам зачырванелася, закрыла твар рукою.
— Вось яно што, — здагадаўся маўклівы Сцепанюга, — казачая кроў добрая, густая — хай з нашай кроўю родніцца...
Усе згодна заківалі галовамі. Твар у Бацюты пасвятлеў, памякчэў. І не вытрымала Бацютава сэрца, пашкадаваў чалавека:
— Няхай так і будзе! А цяпер пойдзем старога аканома, як цара з трона, скідаць.
Усе рушылі ў панскі дом. Але Гайкевіч, разгублены, з малочна-белым тварам, ужо стаяў на парозе дома з вялікай вязкаю ключоў у руцэ. Ключы спалохана звінелі.
— Чаго вы прыйшлі, грамадзяне? — раскрыў нарэшце рот Гайкевіч. Потым глянуў чырвонымі пеўневымі вочкамі на Бацюту: — Хто вы такі?
— Я? — усміхнуўся Бацюта. — Каваль..t
— А што робіце?
— Што кавалі робяць? Куюць. — Голас Бацюты пазванчэў. — Шчасце кую, народнае і сваё. І не падстаўляйце пальчыкі, пан аканом, бо малаток цяжкі.
— Апомніцеся, пакуль не позна, грамадзяне! — узняў вочы ў неба, па якім плылі шэрыя хмары, Гайкевіч. — Гэта ж разбой! Ленін, калі яго яшчэ не скінулі, не пратрымаецца ў Петраградзе і тыдня. А тады за ўсё прыйдзецца адказваць законнай уладзе.
— Аддавай ключы, падла, — узмахнуў мыліцай Сямён-артылерыст. — А то галаву растаўку. Увесь ваш род панскі-памешчыцкі пракляты да сёмага калена... — Ён шмаргануў у Гайкевіча з рукі вязку, аддаў Бацюту.
Гайкевіч яшчэ болей збялеў, стаяў, хукаў на пальцы, з якіх была садрана скура. Кропелька крыві расла, круглела, як журавінка.
— Я ж казаў: не падстаўляйце пальчыкі. — Бацюта павярнуўся да Гаршкова. — Як цябе велічаюць?
— Сцяпан я... — Гаршкоў перамінаўся з нагі на нагу.
— Прымай, Сцяпан Гаршкоў, гаспадарку. Помні: за кожны цвік адказваеш. — І перадаў вязку ключоў. — А вам, пан аканом, я параіў бы разам з сямейкай выбірацца адсюль...
Гайкевіч глянуў на яго спадылба, унурыўшы галаву ў плечы, паплёўся ў дом. На двары між тым рабілася шумна. Прыехалі на конях з пільні парабкі, падваліла народу з суседніх хутароў і вёсак. Нехта пасярод двара запаліў вялікі касцёр. Людзі мітусіліся вакол агню, нешта кідалі ў вострае языкастае полымя. Да Бацюты падбеглі Сцепанюгавы хлопцы, прынеслі чатыры вінтоўкі, бярэма шабляў.
— Казакі аддалі, — пахваліўся старэйшы.
Падышоў той самы казак з сінім шрамам на твары, сказаў:
— Пакідаем вам гэтыя жалязякі. А самі на Асіповічы, а там будзе відаць... Эх і пап'ю я вады з Дона...
Ён засмяяўся, як малы, і пайшоў з двара, высокі і шчаслівы.
А людзі быццам ап'янелі. Ужо завялі песню каля флігеля, ужо з дому бег Перуноўскі, хаваючы нешта пад крысом світкі.
— Людвік, пастой, — спыніў яго Бацюта, — што ў цябе там?
Перуноўскі зморшчыўся, як ад зубнога болю, але спыніўся, неахвотна выцягнуў з-пад крыса дзве круглыя закопчаныя жалезіны.
— Што гэта?
— Юшкі з коміна. Ім, панам, навошта яны? Панам за граніцай на гэтых, як іх... курохтах горача. А ў мяне дзеці мерзнуць.
Перуноўскі шмыгнуў носам, глядзеў на Бацюту васільковымі вачыма.
— Ладна, нясі, — спахмурнеў Бацюта, — глядзі, каб ніхто не ўбачыў. Толькі другі раз, Людвік, за гэта па руках стукнем...
А ў гэты час на другім паверсе дома, на верандзе, Дамажыраў ліхаманкава запіхваў у дарожны баул свае рэчы: брудныя кашулі і насоўкі, вязаныя напульснікі, пальчаткі, каробкі з цыгарамі, засаленыя французскія кнігі. Ён халадзеў спінай, чакаў: вось-вось забарабаняць у дзверы, і краем вока, праз мутную шыбіну, глядзеў на двор, дзе кіпеў людскі мурашнік. Як хацелася яму, каб можна было шпурнуць туды бомбу, дзве, тры — хай ляцяць кавалкі гарачага крывавага мяса і расцякаюцца па пяску мазгі. «Рым гіне... Варвары... Варвары...» — як непрытомны, паўтараў ён.