— Добра, — адразу згадзіўся Іван, — гэта мы змантулім. Юзік, ідзі ў хату, скажы — хай хто з дзевак пасобіць табе дакруціць, а я з Антонам скокну ў лес...
Было відно, што ён узрадаваўся прапанове і яму не церпіцца вырвацца з цёмных сенцаў на вольнае паветра.
Іван пачаў апранацца, грымець у каморы — шукаць пілу, а Антон стаяў і адчуваў, як моцна тахкае ў грудзях сэрца. Зараз з-за чорных, карабатых ад вільгаці дзвярэй павінна была выйсці адна з Міхейчыкавых дзяўчат. Яму чамусьці падумалася, што гэта будзе Яніна. І, сапраўды, выйшла яна. Хустка на чорных валасах завязана шаламком, шчокі свежыя, пунсовыя, губы смяшлівыя. Убачыўшы Антона, здзівілася, трошкі — ці, можа, гэта падалося Антону? — пачырванела, сказала:
— Здароў, Антон.
Потым, ужо ўзяўшыся за млён — шост, якім круцяць цяжкі камень жорнаў, хуценька глянула на яго цераз плячук і — от шаляніца-дзеўка! — паказала язык. Антону трэба было пачаць гаворку, сказаць нешта ці смешнае, ці сур'ёзнае, а ён стаяў, як той шост, і ў душы кляў сябе за нясмеласць самымі крыўднымі словамі.
— Ці позна ваша Дзіна прала ўчора ў Перуноўскіх? — пыталася між тым Яніна, круцячы разам з братам жорны.
— Позна, — пераступаючы з нагі на нагу, адказаў Антон.
— А хто там з хлопцаў быў — яна не казала?
— Не казала. — Антон пачынаў злаваць на сябе, што адказвае ёй, як вучні настаўніку ў вучылішчы. Хадзіў у двухкласнае народнае, дык там якраз так было — настаўнік пытаецца, а яму адказваюць усе хорам, стараюцца патрапіць пад ягоныя словы. — Наш дзед памёр, — буркнуў ён, каб перапыніць непрыемную для сябе гаворку.
— Дзед Ігнат памёр? — Яніна перастала круціць жорны, адвяла з ілба белай ад мукі рукой пасму валасоў, — Дык чаго ж ты тут стаіш, Антонка? Дома ж трэба памагчы і маці, і Дзіне...
— Я ў лес еду, — ужо выходзячы з сенцаў на вуліцу, глянуў на яе апошні раз Антон. Гэтае яе «Антонка» на нейкае імгненне горача пераняло яму дыханне і закружыла галаву.
Яны выехалі за вёску. Густа паваліў снег. Луг і поле рабіліся чорна-белыя, пярэстыя. Чумак жвава бег па дарозе да сіняй сцяны лесу, што ледзь-ледзь віднелася на небасхіле. Вецер раздзімаў конскі хвост, і былі відны калматыя, у сухіх каўцюках, ногі.
— Скора на санях паедзем, — гаварыў Іван.
Ён сядзеў, як дзягай, падперазаўшыся пілою, і жмурыўся ад снегу.
— А ты не баішся ў лес ехаць? — спытаўся ў яго Антон.
— Каб баяўся, не паехаў бы. Абрыдла ўвесь час баяцца. І зямля, і лес, усё — павінна належаць мужыкам, сялянам. Так Бацюта ў кузні казаў. Хто ў зямлі корпаецца, гібее на ёй, таго і зямля.
— А што твой Бацюта — такі разумнік? — Антон злавіў вуснамі сняжынку, коса глянуў на сябра.
— Ёсць і за Вацюту разумнейшыя. Чуў пра Леніна?
— Чуў. Ну і што? Ён жа ў нас не быў, не бачыў, як мы на палосах косці свае трудзім, гной капаем. Што яму, гарадскому, да нас?
— Не быў у нас, дык у іншых быў. — Іван хітра ўсміхнуўся. — Усюды зрэб'е і лапці аднолькава пахнуць, і мужык усюды аднолькавы, як вол, сляпы: працуе ад цямна да цямна. А мае што? Кукіш пад нос.
— Ты, Капыток, паліцік. — Антон вымавіў апошняе слова паважна, і ўвесь яго выгляд казаў — і мы тое-сёе кумекаем, і мы не абы-чым робленыя, — табе не мужыком быць, а ў горадзе ў краме каля дзвярэй стаяць, бабам доўгія спадніцы паднімаць, каб аб пясок не забрудзіліся. І ў каго толькі ты такі разумнік удаўся?
— А навошта чалавеку галава? Цвікі ёю забіваць? — Іван весела зарагатаў. — Дык няма ж нідзе цвікоў. Хіба толькі ў Гаранка пашукаць. У гэтага жывадзёра ўсё знойдзеш.
— Чаго ты так на Гаранка ўз'еўся? Ён хоць і хапуга, а ўсё сваім гарбом цягне. Сёння еду — а ён ужо не спіць, ваду носіць.
— Сваім гарбом, кажаш, цягне? — Іван аж узвіўся ў калёсах. — Жывадзёр ён. Вашага Кузьму і нашага Рыгора і шчэ мужыкоў і хлопцаў пабралі ў армію? Пабралі. Ужо не за цара, дык за веру і ацечаства вошай у акопах кормяць. А Васіль Гаранкоў дома сядзіць. За дзеўкамі, як марцовы кот, бегае. А чаму? У бацькі ў воласці рука. Там такія ж, як ён сам, жывадзёры сядзяць.
— Цішэй ты, — папрасіў яго Антон, бо расхацелася спрачацца з-за Васіля Гаранка, якога ён і сам цярпець не мог, і яшчэ таму, што яны ўжо ўехалі ў лес. У лесе снегу не было. Быў ён чорны і голы, глуха шумеў пад ветрам. І ўпершыню за сённяшні дзень недзе ў глыбіні душы Антон пакаяўся, што паехаў сюды. Здавалася, з-за кожнага дрэва цікуюць пільныя халодныя вочы. Можна было дошак у суседзяў пазычыць, — падумалася яму. Але адступаць было позна — побач быў Іван, смелы, гарачы, а горшым за іншых Антону ніколі не хацелася быць.
— Ты б калёсы змазаў, а то рыпяць, як рэбры грэшнікаў у пекле, — пераходзячы на ціхі голас, сказаў Іван.