У яміне пачуліся галасы. Вартавы ўздрыгнуў і выпрастаўся. Ад яміны ў яго бок рухалася цень, бразгаючы рэмнем вінтоўкі. Чыжык як не ўціснуўся ў зямлю. Ён нават схаваў галаву за пнём, слухаючы. I як не ўскрыкнуў ад радасці. 3-пад яліны пачуўся хрыпаты прастуджаны голас:
— Не сон, а адно мучэнне. Хоць бы дзяругу якую дастаць — усё цяплей было б. Гэты Саўчанка, д’ябла, усё гне сваё — не выходзь на дарогу. А я ўжо і смажанінай з гітлераўскай кухні разжыўся б. Двум тым кухарам па кулі б — во табе і ежа. А там у іх коўдры былі — сам бачыў, калі наглядаў. Бач, нявыгадна! Не страляй, бо якраз тут перадавая. А яны вазьмі дый махані за дзень кіламетраў на дваццаць. Цяпер даганяй. Ну, як, — нічога не чутно, усё спакойна?
— Усё, — адказаў з-пад яліны вартавы.
— Не ўсё, — адгукнуўся тады з-пад пня Чыжык. — Я яшчэ тут.
Цені адбегліся, закляцалі затворамі. Ляглі.
Глуха шумеў лес уверсе. Пахла мохам, грыбамі, спарахнелым дрэвам. Сыпалася раса. Было холадна, і чамусьці стала страшнавата.
— Не страляйце — свой, — падаў голас Чыжык. — Вы хто, — акружэнцы?
Наперадзе пашапталіся, гукнулі:
— Акружэнцы.
— Да сваіх дабіраецеся?
— А табе што?
— Чуў, што да сваіх. Мы таксама. Нас тут ззаду група, — на ўсякі выпадак зманіў Чыжык. — Мяне паслалі выведаць. Так што не страляйце. Калі б мы вас хацелі знішчыць, дык знішчылі б, калі вы раскладалі вогнішча. Падпусціце — пагаворым, пазнаёмімся.
Тады зноў зашапталіся, і, нарэшце, той голас, які нядаўна буркліва скардзіўся на нейкага Саўчанку, сказаў:
— Выходзь.
— А страляць не будзеце?
— Калі адзін — не будзем.
— Ладна! — махнуў Чыжык рукою. — Апрануты я ў цывільнае, так што не дзівіцеся.
— Мы і самі хто ў чым, — пачулася ў адказ.
— Ісці са зброяй ці без зброі?
— Без зброі.
Чыжык падняўся з-за пня. Падумалася: лепш было б дачакацца да раніцы ды прыгледзецца, ці мала ўсякіх людзей можа цяпер бадзяцца па лясах. Дзе-нідзе і з турмаў паўцякалі. К немцам не падаліся, але і да сваіх не прысталі. Усё гарачка праклятая. Толькі адступаць цяпер было позна. Канешне, гэта свае. Дзе там да такога злачынцам.
— Угавор, — сказаў ён на ўсякі выпадак. — Калі што якое — па вас адкрыюць агонь.
— Ладна, — незадаволена прагучаў хрыпаты голас. — Свае ў сваіх не страляюць, свае сваіх не б’юць. Вунь немец кроў смокча, а ён...
Двое паволі падняліся з зямлі. Падышлі. Абодва былі ў зашмальцаванай чырвонаармейскай форме. Насцярожана трымалі вінтоўкі.
— Ну ж і вартуюць у вас, — сказаў Чыжык. — Я за вашым вартавым з паўгадзіны сачыў. Чырвонаармейскія кніжкі ёсць?
— Есць, — адказаў хрыпатым голасам адзін з дваіх. — У мяне захавалася. А вы адкуль ідзяцё?
— 3 граніцы. А вы?
— I мы таксама. 3 Беластоку.
Чыжык назваў сваё месца.
Утраіх зайшлі ў яміну. Хрыпаты выцягнуў аднекуль з-пад падэшвы дакумент. Падзьмулі на сухую яловую галіну. Успыхнуў агонь. Чыжык убачыў зарослыя шчаціннем, змардаваныя твары. На галовах — пілоткі, на каўнярах пяхотныя пятліцы. У руках была сапраўдная чырвонаармейская кніжка з пячаткаю на імя Бабарыкі Ігната Барысавіча. Тады Чыжык дастаў з халявы сваю.
Твары яснелі, лагаднелі.
— Хлопцы, свой! — гукнуў Бабарыка. — Не вешайце насоў, чэрці. Цяпер лягчэй будзе.
— Колькі вас? — запытаўся Чыжык.
— Дванаццаць, — адказаў Бабарыка. — Быў трынаццаты — Дзямід Бондар — ды тры дні назад прапаў.
— Як гэта прапаў? — здзівіўся Чыжык.
— А так і прапаў. Прадзіраліся хмызнякамі. Выбраліся ў лес, а яго няма. Па праўдзе сказаць, дык і самі не ведаем добра, прапаў ён у тых хмызняках ці раней, бо трапілі мы тады ў такое балота, што ледзь выбраліся. I тое: каб ён тануў, дык крыкнуў бы.
— 3 бялёсымі вачыма і ўвесь час падкатвае іх пад лоб?
— Во-во, — падхапіў Бабарыка.
— I на левай шчацэ стары рубец.
— А што, вы яго бачылі?
— Ну, дык непакоіцца вам нечага, — злосна сказаў Чыжык. — Падаўся ваш трынаццаты ў вёску. Ён мне ў лесе сустрэўся. Так і сказаў: пайду ў якую вёску, да бабы прыстроюся. I мяне ўгаворваў — усё роўна, кажа, перайсці фронт немагчыма.
— Ну, бачыш, Саўчанка, — павярнуўся Бабарыка да напарніка. — Я ж табе казаў: нездарма ён усё плявузгаў, што цяжка.
Саўчанка, ніжэйшы, чымся Бабарыка, махнуў рукой,
— Ліха яго бяры. Там таксама не дурні, — і запытаўся:— А вас колькі? Гукні сваіх!
Чыжык сумеўся. Кашлянуў.
— Во што, хлопцы, — прызнаўся ён. — Я буду ў вас трынаццаты. Я — адзін.
— Адзін? — расчаравана працягнуў Бабарыка.
— Адзін, — зноў сцвердзіў Чыжык. — I зброі, брат, у мяне няма. Усё гэта ваенная хітрасць. А вы і паверылі...
— Та-ак! — мнагазначна працягнуў Саўчанка. — А я ўжо ўзрадаваўся — вялікай групай прарывацца лягчэй. А гэта што ў цябе? — і тыцнуй рукой за спіну.
— Мех, — адзначыў Чыжык. — А ў мяху — харчы. Кліч сваіх хлопцаў — хай падсілкуюцца. Вы ж, пэўна, галодныя?
— А то як жа, — сказаў Бабарыка.
— Тодькі варту, дружкі вы мае, пакіньце. Вартавога пасля накормім.
Сядзеў пасля, пазіраў, як людзі елі сала.
Ой, туманы мае, растуманы!
Усе дванаццаць былі з розных часцей. Былі двое з танкавых, да арміі — трактарысты, з пяхоты, з артылерыі, не было толькі з авіяцыі. Трактарысты абодва былі сержанты. Старэйшы — Рыгор, уралец, быў высокі, касцісты, з запалым даўгаватым тварам; маладзейшы — Даніла — наадварот, меў вельмі малы рост, танклявы голас. Танкі іхнія разбіла варожая авіяцыя яшчэ ў гарнізоне. Нейкі час яны адстрэльваліся з вінтовак, а як убачылі, што іх акружаюць, адышлі. Так увесь час і ішлі, адбіваючыся, пакуль не давялося і зусім хавацца. Хоць і з розных часцей, а трымаліся адной дружнай групай. Да Гомельшчыны дайшло іх толькі трынаццаць. Рэшта палягла на палях пад Баранавічамі, пад Мінскам, ля Бабруйска. Трынаццаты, Дзямід Бондар, родам аднекуль з Беларусі, як і ўсе, хадзіў у атакі, як і ўсе, гарэў жаданнем вырвацца да арміі і толькі ў апошні час пачаў нездаволена бурчэць, падымаўся з начлежак неахвотна і во раптам зусім кінуў. Пайшоў адседжвацца дадому або і сапраўды да якой бабы: маўляў, пры пераходзе фронта могуць і забіць, часці свае ўжо ўсё роўна няма, дык чаго лезці на ражон — лепш счакаць. А там... А там можна будзе і ў партызаны падацца, калі толькі яны арганізуюцца — хіба ж ён супраць?
Саўчанка быў тэхнік-інтэндант другога рангу, і таму па старшынству яму ўсе падначальваліся.
Прабіраючыся лясамі, яны апошнія трое сутак амаль нічога не елі, а хлеб бачылі толькі тыдзень назад. Можна. было б што-небудзь здабыціь у немцаў, але Саўчанка баяўся выяўляць сябе ў прыфрантавой паласе. 3-за гэтага ў яго з Бабарыкам заўсёды пачыналіся спрэчкі.
Світала. Чыжык абыякава пазіраў, як з’ядаюць рэшткі яго запасаў. Ён найбольш дзівіўся на схуднелыя твары новых сяброў, на абтрапанае, бруднае адзенне, на абутак, з-пад падэшваў якога відаць былі босыя ногі, — і павага і гонар да іх напаўнялі яго душу. I чым больш во так ён сядзеў моўчкі, тым больш узнікала ў яго спачуванне. Нарэшце, усё ўзважыўшы, ён запытаўся:
— Патронаў шмат?
— Па абойме, — прахроп Бабарыка.
— А гранат?
— Больш нічога няма.
— Ну, дык тады слухайце мяне, — сказаў Чыжык. — Я быў у пераплётах яшчэ горшых, чым вашы. (Тут Чыжыку яшчэ раз давялося падняць кашулю і паказаць усім скрозь спаласаванае цела.) Там такое было, што і ўспамінаць не хочацца. Фронта нам во так не перайсці. Патрэбны ну хоць бы пяць-шэсць аўтаматаў, патроны і гранаты. Трэба і самім падкарміцца, адпачыць. Усё можна ўзяць у немцаў. Яны тут не вельмі каб пільныя. Чэснае слова, каб у мяне былі гранаты, я адзін падарваў бы не адзін іхні танк, а адбіць ад абозу якіх два-тры грузавікі — зусім лёгка. Ну, падумайце самі: як жа так пайсці, калі рукі свярбяць. Тут побач ідзе вораг, а мы туляемся. Тут толькі з лесу даць залп, дык адразу паніка. Пакуль яны там адумаюцца, мы чорт ведама дзе будзем — паспрабуй знайсці во па такіх кустах! А танкі? Ідуць на фронт. Ну, як прапусціць такое? Як ісці, не скарыстаўшы такога выпадку. Партызаншчыну — ну яе, я пра яе і не думаю, няма ў нас на гэта камандзірскага загаду — аднак жа дурні мы бўдзем, калі не ўдарым па іх колькі разоў. Во пабачыце — і людзі знойдуцца, сустракаў я па дарозе нямала акружэнцаў. А вялікай групай прабірацца, канешне, лягчэй.