— Я тут без твайго дазволу вяду ўлік трафеяў і страт ворага...
— Што ж, вядзі, — адказаў Чыжык. — Будзь як бы начальнікам штаба. Гэта таксама трэба.
Ужо даўно трэба было ісці далей на ўсход, але Чыжык марудзіў. Ды ці можна было ўрэшце ісці, калі тут так зручна нападаць на нямецкія калоны, што ўвесь час ішлі к фронту? Ніяк не мог Чыжык адарвацца ад такой справы. Не лічачы тэхнікі, яго група за якіх паўтара мееяца знішчыла больш палка гітлераўцаў. Чыжык толькі пасмейваўся, праглядаючы запісы Саўчанкі. Турбавала яго толькі адно: яны дзейнічалі без чыйго-небудзь дазволу, нікому не падначаленыя. Чыжык рашыў звязацца са штабам фронта. Для гэтага ён выбраў Бабарыку. Сказаў, што і як там растлумачыць, і цішком ад усіх паслаў разам з адным чырвонаармейцам за лінію фронта.
Пачыналіся ўжо дажджы. Холадна і сыра было ў лесе. Часта снілася Зося. Засмуткаванымі вачыма пазірала на яго, нешта гаварыла незразумелае. Неспакойна білася ўстурбаванае сэрца. Што з ёю, як маецца? Што там у вёсцы і як жывуць бацька з маці, Гарпіна? А можа і не патурбавалі іх яшчэ гітлераўцы?
Думаць пра гэта не хацелася, бо выходзіла, быццам ён, Чыжык, у гэты цяжкі час больш непакоіцца аб сваіх, чымся аб агульнай справе. Толькі думкі ўсё роўна прыходзілі самі сабою.
А восень усё больш убіралася ў сілу. Ужо ўвесь лес быў голы. Няспынны дождж. На дарогах — гразь і вада. I раніцаю цяжкія сны і непраходныя, як і гэты лес, туманы.
Зноў Зося
Дзе яна, Зося, што з ёю? Ці жывая, ці чакае яго? А можа і яе няма зусім, і вёскі няма, як і гэтай, з якой яны толькі што выехалі, пакінуўшы сярод абгарэлых двароў дзесяткі фашысцкіх трупаў.
Ноч. Дзьме вецер, несучы валуны яшчэ незляжалага снегу. Пад камандзірам партызанскай групы Чыжыкам ёкае селязёнкай рослы конь. Наперадзе чарнее яшчэ адзін коннік, то набліжаючыся, то аддаляючыся. Як ні аднекваўся Чыжык, а ўсё ж угаварыў Бабарыка ўзяць з сабою напарніка.
Мінуў тыдзень, як вярнуўся Бабарыка з-за лініі фронта. I не адзін. Разам з ім прыйшлі два радысты з перадатчыкам, батальённы камісар, а на другую ноч пасля таго, як звязаліся з Масквой, прыляцеў самалёт і скінуў цюкі з зімовым абмундзіраваннем. Цяпер група падначальвалася не толькі Маскве, а і падпольнаму абкому партыі. Заданні атрымлівалі па радыё, і ад іх выканання залежала многае. Цяпер група ішла на бліжэйшую чыгуначную станцыю — на тую станцыю, якую Чыжык добра ведаў яшчэ з самага маленства. Праходзілі блізка ад роднай вёскі, і вось Чыжык не вытрымаў. Ад сувязных даведаўся, што ў вёсцы гітлераўцаў няма, і парашыў завярнуць туды.
Ён ведаў, што гэта нядобра — адлучацца ад групы хоць бы і на якую гадзіну, але зрабіць іначай не мог. Наперадзе яго чакалі новыя бойкі, новыя заданні, і невядома было яшчэ, калі і ці выпадзе яшчэ такое — ісці за якіх два кіламетры ад сваёй вёскі ў глухую, завірушлівую ноч.
Ён не сказаў Бабарыку пра жонку, сказаў толькі, што заверне да бацькоў на якую гадзіну, адчуваючы ніякаватасць. Ён наадрэз адмовіўся таксама і ад кавалерыйскага ўзвода, бо лічыў сябе нявартым такой увагі. Апрача Бабарыкі, ніхто не ведаў, што ён адлучаецца. Думаючы цяпер і над гэтым, Чыжык не вінаваціў сябе. Аднак жа і тут пачыналі з’яўляцца сумненні і тут ён пачынаў задумвацца: а ці добра ўсё ж гэта? «Добра», — адказваў ён сам сабе і адчуваў, што маніць, крывіць душою перад самім сабою.
Так ці іначай, а Чыжык цяпер камандзір групы і наперадзе, апрача іншых, бачыць ён вялікую задачу самавыхавання і самаперавыхавання і вялікія нябачныя перашкоды ўласнага росту. Тое, што было на захадзе, калі ён пазіраў на самога сябе, як на перадавую моладзь — адышло, стала пройдзеным зтапам. Цяпер жыццё прымушала яго падняцца яшчэ на адну, вышэйшую, ступень, і зрабіць гэта трэба было абавязкова. Нездарма ж і батальённы камісар, які нядаўна прыйшоў у групу разам з Бабарыкам, і нават начштаба Саўчанка, не-не ды і неўпрыкмет падкладуць яму якую-небудзь брашурку або кніжку: чытай, Чыжык.
Дапраўды, цяжкая гэта ўсё ж справа — камандаваць групаю. Непазбежна трэба быць прыкладам для ўсіх выключна. А які з яго пакуль што прыклад?.
I Чыжык уздыхаў. I з радасцю лавіў сябе на тым, што ўздыхае знарок, бо перашкоды ён умее перамагаць і пераможа.
Вецер дзьме ў твар, і наперадзе нічога не відаць, апроч конніка. Вакол ляжыць у цемрадзі зямля — родныя палі. Нідзе ні агеньчыка, ні жылля. Але Чыжык адчувае, што вёска блізка. Вось коні ўвайшлі ў лог, увесь занесены снегам. Дарогі таксама няма, коні ідуць па калені ў снезе. Зноў узгорак, і коннік прыпыняецца. Чыжык пад’язджае да яго.
— Наперадзе быццам будынкі! — праз скавытанне ветру даносяцца да Чыжыка словы байца.
Так і ёсць — вёска. Нешта як бы абрываецца ў Чыжыка ў сярэдзіне. Напорыста пачынае біцца сэрца пад армейскім кажушком. I як не слёзы на вачах з-за таго, што напружана і падазрона даводзіцца ўглядацца ў вуліцу свае ж вёскі. Коні ідуць марудна і амаль нячутна. За шматлікія баявыя пераходы яны ўжо навучыліся трымаць сябе. Нават не фыркаюць, бо даўно знаёмы ім непрыемны посвіст куль. Але — маўчаць двары. Вось ужо і школа, а вось і свая хата. Чыжыку здаецца, што ўсё гэта ў сне. Ён саскоквае з каня, чапляе повад за агарожу і шпарка шыбае праз калітку. Баец застаецца на вуліцы, стаіць, углядаючыся, наставіўшы аўтамат.
Тры-чатыры ціхія ўдары ў шыбу. 3 таго боку ні гуку, ні шораху. Чыжык палахліва азіраецца і стукае мацней. Потым за акном заўважае бялёсы твар, што прыпаў да самай шыбы, і як бы паспявае разглядзець знаёмыя ямачкі на шчоках. I адразу здагадваецца, што яна чакае. Чакае яго, хоць і ўпэўнена, што ён далёка на ўсходзе і можа ўжо ніколі не вернецца, назаўсёды заплюшчыўшы вочы ад варожай кулі. Нічога, родная! Мы і самі страляць умеем, і першым ляжа вораг, а не мы! Во, бачыш, як адбылося. Іх і яшчэ нямала лягло, а я жывы і здаровы... Тая самая кашуля з карункамі быццам мроіцца яму за акном. Потым ён чуе слабы ўскрык, потым ляскат дзвярэй і таропкі тупат босых ног у сенцах.
Разгульвае вецер па двары, намятаючы пры агарожы гурбы снегу. Саламяным шэлестам і пахам гною нясе ад хлева. Б’е капытом конь у сцяну. Бразгаціць вядро ля студні. Усе гэтыя гукі адразу ўрываюцца ў свядомасць, гаворачы аб жыцці і шчасці.
Дзверы сянец з грукатам раскрываюцца, і Зося выскоквае на двор, кідаецца да яго, як была — неапранутая, босая.
«Дзіва, як толькі яна паспела пазнаць так адразу?, — не разумее Чыжык, хапаючы яе аберуч і амаль несучы ў хату.
У хаце ўжо мітусяцца бацька, маці, Гарпіна. Чыжык па чарзе абдымае ўсіх.
— Немцаў у вёсцы няма? — пытаецца ён пры гэтым.
— Няма, няма, сынку, — адказвае маці, а Зося толькі радасна ўсхлііпвае, абмацваючы ў цемені яго твар.
— Дык ты, значыць, не ў арміі, — нездаволена зазначае між тым бацька.
— Што вы, тата! — палахліва адгукаецца Зося. — Ці ж не бачыце: на ім жа ўсё армейскае і во — зорка на шапцы.
— Ага, значыць, як жа так — у арміі і тут? — не сунімаецца бацька, і голас яго робіцца непрыемным Чыжыку.
— Вы, тата, схадзіце ў двор, завядзіце нашых коней і паклічце байца.
— Ага, значыць, ты што ж — у выведцы, ці што?
— Не, дый гаварыць пра гэта не належыць. I нікому не прызнавайцеся, што я быў.
— Дык ты тады, можа, з тых самых лясных людзей. Кажуць, аб’явіўся тут адзін. Асілак. Цыркач. У цырку на кулакі біўся, дык цяпер дае немцам прыкурыць. Спачатку на дарозе два іхніх грузавікі ўзарваў, а тады і пайшло.