— А божа ж мой... Ты? Жывы? — і, не верачы, яна абмацвала і цалавала яго, а Чыжык хістаўся.
Яе рукі адразу сталі ліпкія. Ён быў увесь у крыві. Адзенне звісала з яго, відаць былі голыя рубцаватыя лапаткі.
Яна амаль панесла яго на знаёмую лаўку. Блізка ў цэнтры час ад часу стралялі, і яе бровы ўздрыгвалі. Чыжык жа не звяртаў на стрэлы ніякай увагі.
— Не цалуй, — сказаў ён чужым голасам, — баляць губы. Што новага?
— Усё новае, — сказала яна.
— А Бронік што?
— Я іх баюся. О, як баюся! I яго, і бацькі. Бацька знюхаўся з Бронікам — жах! Мне ж цябе і схаваць нельга! Адсюль уцякаць хутчэй трэба, пакуль не развіднела. Няўжо ты пойдзеш ад мяне? Няўжо болей я цябе не ўбачу? Як жа я буду жыць без цябе? Няўжо яны думаюць, што мы павінны расстацца?
Ён маўчаў. Новае пачуццё загаварыла ў ім.
— У мяне цяпер слабая памяць, — сказаў ён. — Я даўно еў і піў. Вось ніяк не магу прыпомніць. Мне ўсё здаецца, што твой бацька быў у крэпасці. Чакай, чакай. Няўжо ўсё гэта снілася? Яго як быццам бы прысылалі немцы, і ён упрошваў мяне здацца. А я адабраў у яго торбу з хлебам і каўбасамі і паслаў к чорту. Стой, Зося, дзе мы? Гэта ты, га?..
На ўсю гэтую размову было патрачана вельмі мала часу. Яшчэ праз момант Чыжык прагна піў малако. I само сабой напрасілася рашэнне, разбітыя вусны самі сказалі:
— Табе тут не месца.
Яна адразу кіўнула галавою. У апошні час яна гэтак жа думала. Давала сама сабе слова ўцячы. Цяпер прыглядалася да яго ран. Дрыжала. Раптам спахапілася, пабегла. Прынесла вопратку і шпарка пачала пераапранаць Чыжыка ў цывільнае. Прыгадалася, як прыбягаў ён да яе з крэпасці і толькі міжвольны гонар, радасць і захапленне ім адчувала яна ў гэты час.
Яны хутка апынуліся за горадам. Вузкай сцяжынкай пайшлі па нізіне на ўсход. Моцна пахла аерам. Цёплы туман, як сырадой, плаваў усюды. У тумане крычалі дзеркачы і іншыя начныя птушкі. Аднак зямля, калі перабіраліся цераз канавы і даводзілася хапацца за яе, абодвум здавалася халоднай.
Ззаду ж, за туманам і цеменню, заставалася крэпасць. Хацелася крычаць і плакаць. Можа з-за таго, што зямля жыла і ўсё жыло на ёй.
Адпачынак
Лясы і лясы. Бежанцы на дарогах і незнаёмыя, падазроныя асобы ў цывільным.
Старанна паголены малады прысадзісты хлопец і прыгожая дзяўчына з юным тварам сыходзіліся з такімі ж, як і самі, знаёміліся і непрыкметна разыходзіліся больш усяго назаўсёды.
Хлопец і дзяўчына прабіраліся на ўсход.
У Чыжыка цяпер была адна думка: найхутчэй давесці Зосю да свайго дому. У іх добрая сям’я; Зося шмат чаму навучыцца, шмат што зразумее. Старэйшая яго сястра выкладала гісторыю і геаграфію ў сярэдняй школе, камсамолка. Бацька і маці вось ужо колькі год, як працуюць у калгасе. Папоўскія забабоны — выбар дзяўчыны па пасагу, вянчанне ў царкве — усё гэта адышло, ніхто нават не ўспамінаў пра такое. Зося зразумее і адчуе сапраўднае жыццё, за якое на смерць змагаліся ў крэпасці людзі. Хіба ж у гэтым, як быццам бы асабістым абавязку, не бачыў вялікай мэты чырвонаармеец Чыжык? Хіба дараваў бы яму палкавы камісар, калі б ён збаяўся неверагодных цяжкасцей і не павёў Зосю за сабой, далей у жыццё, за якое палкавы камісар загінуў?
Чым больш вяртаўся Чыжык да жыцця пасля перажытага, тым выразней бачыў перад сабой Зосінага бацьку, там, у крэпасці, з напакаванай торбай. Прывід гэта ці сапраўднасць? Канешне, сапраўднасць! Еў жа пасля таго чырвонаармеец Чыжык той хлеб і тыя каўбасы. Чаму ён там не застрэліў яго? Каб не сказалі, што чырвонаармейцы пачынаюць страляць у палякаў. Чыжык не націснуў на курок, а борздзенька схаваўся тады ў сваёй яміне, якую называў у думках не іначай, як каменнай магілай.
— Ладна, мы яшчэ з ім расквітаемся, — сказаў ён на вялікае здзіўленне Зосі, якая ў гэты час маўчала.
Ён яшчэ раз пачаў расказваць ёй аб сустрэчы ўжо больш упэўненым голасам.
Неяк у поўдзень перайшлі старую граніцу. Больш не трапляліся нязвыклыя воку канфедэраткі, панурыя позіркі з-пад ілба магчыма былых асаднікаў. Дыхнула нечым родным, дарагім — прасторам калгасных палёў, звыклымі настроямі. Пад вечар нечакана выйшлі да вялікай вёскі, акружанай з усіх бакоў густым змешаным лесам. Зося ўпершыню была ў гэтых краях. Заспакоенасць Чыжыка як бы перадавалася ёй. Яна ўвачавідкі падабрэла і пахарашэла.
Вайна пакуль што абмінула гэтыя мясціны. 3 пашы ішлі і мычэлі каровы, узнімаючы на вуліцы клубы пылу. Лёталі ў паветры ластаўкі. Пелі маладыя шпакі ў садах. Блізка ля лесу лёталі паласатыя ўдоды і сарокі. Рыпелі жураўлі ля студняў, перагукваліся маладзіцы, з каміноў хат плыў угору дым. То тут то там на агародах палыхалі вогнішчы — людзі смалілі свіней.
Першы ж сустрэчны жыхар гэтай вёскі, сівабароды дзядок, запытаўся:
— Адкуль будзеце?
— 3 Заходняй, — неахвотна адказаў Чыжык. — Бежанцы. Дзе б у вас тут пераначаваць ды адаспацца?
— А заходзьце да любога. Кожны прыме, — сказаў дзядок. — Хто ж адмовіцца памагчы ў няшчасці. Колькі дзён ідзяцё?
— Парадкам, — адказаў Чыжык.
— Значыць, здалёк, — зазначыў дзед і крытычна агледзеў цывільнае адзенне чырвонаармейца.— У нас, брат, ёсць такія дзеўкі — дай божа, — і падмігнуў пачырванелай Зосі. — Ідзіце да Сільверставых. Вунь, бачыце, за магазінам першы двор направа. Калі што, дык скажыце — дзед Купрыян паслаў. Гэта там мая дачка жыве. А я тымчасам вечарком падыйду, пагамонім. У нас тут лясны край. Немцам дабрацца сюды будзе цяжка.
— Дык, кажаш, Сільверставы ваша радня?
— Ага. Ідзіце, ідзіце, не бойцеся...
Чыжык падабрэў, падхапіў Зосю пад руку, і яны пайшлі па вуліцы пад цікаўныя позіркі жанчын з двароў.
Двор у Сільверставых быў абгароджаны шалёўкай, са шчыльнымі, абабітымі жалезам цяжкімі варотамі і такою ж каліткаю. Дом быў прасторны, у тры вялікія акны на вуліцу, з летнім жылым памяшканнем на гары.
Сярэдніх год гаспадыня ў карычневым плацці даіла сярод двара кароў, двое мурзатых хлапчукоў сядзелі на прызбе, адганяючы рукамі камароў.
— Добры вечар, — прывітаўся Чыжык.
— Добры вечар, — адказала жанчына, адвярнуўшыся.
— Нас дзед Купрыян прыслаў, — адразу паведаміў Чыжык.— Вечарам абяцаў наведацца.
— А вы яму ці не знаёмыя? — як не войкнула жанчына.
— А як жа, знаёмыя, — згадзіўся Чыжык, так што нават Зося здзівілася. — Вось ён і кажа: ідзіце да маёй дачкі, у яе, кажа, хата прасторная.
— То заходзьце, счакайце, пакуль я карову падаю, — сказала жанчына. — Мішка, чаго сядзіш? Праводзь гасцей!
Старэйшы хлапчук падхапіўся з прызбы, узбег на ганак. Моўчкі адчыніў дзверы.
У хаце гулі мухі, мурлыкаў кот. Было спакойна, сцішна. Аднак вайна зазірнула ўжо і ў гэты лясны край. Ложкі былі прыкрытыя самаробнымі посцілкамі, больш каштоўнае даўно, відаць, было надзейна схавана. «Тут і танкі можна хаваць — у гэтых лясах», — міжвольна падумаў Чыжык.
Ляснула калітка, і ў двары загаварылі. Пра што гаварылі — разабраць нельга было. Чыжык здолеў толькі пачуць, што называлі Купрыяна. Першым назваў яго мужчынскі голас, а тады ўжо адгукнулася гаспадыня.
— Тата ідзе, — падхапіліся з услону абодва хлапчукі.
Зайшоў мужчына, з выгляду вясковы інтэлігент — у шэрым адпрасаваным касцюме, у бліскучых гамашах і белай саламянай кепцы. У хаце было ўжо змрочна, і твару яго нельга было разгледзець.
— Добры вечар, — сказаў ён, спыніўшыся ў парозе. — Цесця толькі што бачыў, той сказаў, што вы да нас пайшлі. Адкуль жа вы ідзяцё?