Зося раптам спынілася, Пачала парадкаваць на патыліцы валасы, трымаючы шпільку ў зубах. Ён зразумеў яе: ёй хацелася спадабацца свёкру і свякрусе. На ўзлеску, што пачынаўся за былым Грабскім хутарам, яна апранула сваё моднае салатавае плацце, якое несла ў вузельчыку, бо да гэтага ішла ў старым, падараваным гаспадыняй з лясной вёскі. Давалі лепшае, але Зося ўзяла самае горшае — баялася, што сустрэнуцца немцы. Яна тады замест сваёй прыгожай хусткі павязалася дзяружкай. Цяпер усё гэта паляцела ў кусты.
Ля Дняпра яны памыліся і пайшлі па лузе — трава да пояса.
Паказалася за лугам вёска. Цямнела.
...Нялёгкі шлях твой, чырвонаармеец, ой нялёгкі! Гэта толькі частка шляху — магчыма самая лепшая. Наперадзе чакаюць цябе неверагодныя выпрабаванні, і невядома яшчэ, ці выйдзеш ты з іх жывы. Можа стацца, што назаўсёды пакінеш адну прыгажуню сваю Зосю, што ідзе цяпер услед. Трэба сказаць, каб берагла сябе. Хіба ў гэтым ёсць што-небудзь саромнае, калі беражэш сябе?
Чыжык спакайнеў. Цяпер ён, лічы, прывёў Зосю да сваіх бацькоў, і яго сумленне было чыстае, як чыстым яно было перад памяццю аб палкавым камісары, які ўвесь час як бы крочыў поплеч з імі абодвума. Цяпер перад Зосяй правільны шлях і новае жыццё, да якога яна рвалася.
Разам з тым Чыжык думаў цяпер і пра іншае. Вядома, яго будуць распытваць, адкуль ён ідзе і што там такое з імі ўсімі здарылася. Але ён не скажа. Раней, да вайны, Чыжыку здавалася, што ён ахвотна такія гісторыі расказваў бы бясконца. Цяпер жа язык не паварочваўся. Не хацелася нават усяго таго ўспамінаць. Цяжкое перажытае, аказваецца, і расказваць цяжка, а часам і зусім немагчыма. I Чыжык рашыў гаварыць тое, што чуў не аднойчы: часць трапіла ў акружэнне, хто-ніхто вырваўся, і ён во прыйшоў.
Перад самай вёскай яны пайшлі поплеч. Зося зноў пачала папраўляць валасы, абцягваць плацце. Бацька купіў ёй гэтае плацце, не шкадуючы грошай, як толькі яна падрасла. I вельмі не любіў, калі Зося праходжвалася ў ім ля крэпасці, дзе заўсёды было многа маладых чырвонаармейцаў. Калі яна расказвала пра гэта, дык Чыжык злаваўся і ўсякі раз выходзіў з цярплівасці: ніяк не хацелася верыць, што Зосі мог сустрэцца не ён, а хто-небудзь іншы. Ён незадаволена натапырваў губы і бурчэў. Значыць, яны, казаў ён, сышліся выпадкова. Не загавары ён тады з ёю ў парку, і яна пазнаёмілася б з іншым. Хо, такую прыгажуню ды каб не заўважылі з іхняга гарнізона? А там былі хлопцы і прыгажэйшыя за яго. Што ён супраць іх! А пасля... Колькі гэтых самых выпадковасцей было пасля! Хіба ж не пазірала яна на яго спачатку скоса і нават уцякала? I каб не настояў ён на сваім, дык і зноў жа нічога не было б. Гуляла б Зося з кім-небудзь іншым, хто па душы. Адным словам, выходзіла, што ўсё атрымалася выпадкова, таму ўсё гэта зусім не трывалае, казаў Чыжык, да першага развітання.
Зося ў такія хвіліны звычайна доўга моўчкі слухала яго, а тады пачынала паціху плакаць. Аднак і яе слёзы дрэнна ўздзейнічалі на Чыжыка.
— Ты, Ваня, цяжкі чалавек, — казала яна, усхліпваючы, — невыносны. Ну, колькі ты будзеш мучыць мяне. Іншыя... Ну, падабаліся. Як вы прыйшлі, то вы ўсе мне падабаліся. А табе хіба не падабаліся іншыя дзяўчаты?
Чыжык раптам раскрываў рот, бляднеў і замаўкаў надоўга, а Зося старанілася тады яго.
Цяпер Чыжык абхапіў яе за плечы, прытуліў да сябе і сказаў:
— Ты ў гэтым плацці, як княгіня. Каб ты ведала, як ты мне падабаешся. Во зараз прыйдзем, дык усе здзівяцца. Не сумуй і не плач. Цяжка, канешне: гэтулькі кіламетраў прайсці, быццам няма свайго дому і сваіх бацькоў. Нашы будуць вельмі турбавацца аб табе. Не хвалюйся, мілая, харошая Зося! Вунь ужо вёска блізка.
Дарога ўзбягала на пясчаны ўзгорак, збоку яе па ўзвышшы, атуленыя садамі, былі двары. Не відаць кароў на поплаве, не рыліся свінні на ўзгорках, толькі тырчэў на абочыне паламаны шэры грузавік — адразу відаць, што тут прайшліся гітлераўцы. Глыбокая варонка ад авіябомбы зачарнелася наперадзе: бач, нават бамбілі!
Зайшлі ў вуліцу, і Чыжыку стала ніякавата. Ён добра ведаў сваю вёску і добра ведаў, што, нават нягледзячы на такі трывожны час, дзесяткі вачэй будуць сачыць цяпер за ім з усіх двароў: го, ды гэта ж Іван Чыжык! А каго ж гэта ён вядзе?
На трэцім двары трапілася насустрач немаладая жанчына ў пярэстым андараку і ў старой выцвілай хустцы.
— Іван? — сказала яна. — Жывы, значыць! А старая ж твая ўжо ўсе вочы праплакала. Сніўся, кажа: ляжыш у полі ўвесь у крыві. А гэта што за маладзіца?
— Жонка, — адказаў Чыжык. — А ў нас усё добра, усе жывыя?
— А жывыя, Іване, чаго ж ім станецца. Во хіба толькі карову немцы забралі, дык яны ва ўсіх пабралі, — і даверліва зашаптала. — А свіней мы ўсё ж паспелі прыбраць. Такі віск стаяў — на ўсю вёску. Аж жаласна. Ну, ды яму не дасталося. А ішоў — грозная сіла. Усе на грузавіках ды на танках — злосныя: там, на нашым полі, іхнюю танку адну чырвонаармейцы ўсё ж падбілі. Пяць немцаў згарэла дашчэнту. А нашы, дзякаваць богу, цэлыя. Адзін толькі быў паранены. Той, каторы страляў. Дык вядзі, вядзі сваю гаспадыньку. Бач, прыдарожылася.
— А Гарпіна як?
— А што Гарпіна? Як і ўсе. Дзеці і цяпер іншым разам да яе ходзяць. Толькі, во, кніжкі ў школе немцы папалілі.
Чыжык перасмыкнуў губамі, зірнуў наперад. Там, пад стрэхамі хат, узвышаўся бляшаны дах дзесяцігодкі.
— А немцаў, часам, няма, цётка?
— Эт, яны былі дый пайшлі. А настаўнікі цяпер усе ў арміі. I дырэктар таксама.
— Пойдзем, — сказаў Чыжык.
Дом быў недалёка ад школы. Невядома як, толькі дома, відаць, ужо ўведалі пра яго прыход. Насустрач подбегам таропка спяшалася маладая жанчына з рэдкімі кароткімі валасамі, на якія звяртала, відаць, зусім мала ўвагі, і ў шэрым плацці простага пакрою, падперазаным шырокім поясам, канцы якога былі завязаны ў вузел.
— Сястра, Гарпіна... — сказаў Чыжык Зосі. — Настаўніца. Мы з ёю заўсёды сварымся, — і Чыжык таксама заспяшаўся насустрач.
Сястра Гарпіна была старэйшая за яго на пяць год і была вельмі падобная на яго: той жа кірпаносы твар, той жа невысокі рост, толькі во губы былі матчыны, крыху расцягнутыя. У жыцці яна была няўдачніца. Два разы выходзіла замуж і абодва — разыходзілася. Першы раз яе кінуў муж — раённы начальнік — бо, як ён сказаў, у яе невыносны характар і зжыцца з ёй ніяк немагчыма; другі раз яна сама пайшла ад мужа. Перажыўшы такое за якіх тры гады, яна ўсю сваю ўвагу спыніла на малодшым браце аж да адыходу яго ў армію. Цяпер, уваткнуўшыся тварам у яго плячо, гэтая грозная некалі Гарпіна паціху плакала, уздрыгваючы.
Нечакана рашуча выцерла рукавом заплаканы твар, запыталася:
— 3 акружэння вырваўся?
— Але.
— А то — хто такая? — паказала вачьгма ў бок Зосі. — Глядзі, якая яна...
— Гэта, сястрыца, мая жонка.
— Усё жартуеш? У такі час — ну, проста...
— Кінь, не жартую. 3 Заходняй ідзём, ад самай граніцы.
— Ой, Іване, дай пацалую!.. — і, абхапіўшы яго за шыю, яна шпарка чмокнула недзе за правым вухам. Імкліва кінулася насустрач Зосі, таксама пацалавала, сціснула ў абдымках. Разглядала твар, вочы, ступіла крок назад, агледзела ўсю, з ног да галавы. Падхапіла пад руку, амаль павалакла да двара, закрычала:
— Мама, тата! Зірніце, каго Іван прывёў!
I Чыжык зразумеў, што на час яго асоба павінна адступіць як бы на другі план.
У сям'і
Двор быў амаль пусты, толькі капашыліся куры на прызбе ў пяску ды ў хлеве тупаў конь. Бацька такі ж, як і сын, прысадзісты, але з густой чорнай барадой, у картовых паласатых штанах і сіняй кашулі, падпяразанай рамянём, расчыніў перад Іванам вароты хлева.
— Во, бачыш, якую каняку маю. Небараку. У каго былі добрыя — немцы пабралі, а майго кінулі.