— Ну што ж, распавядай тады, як ты зганьбіў сваю хату, сыне.
Вецер памаўчаў крыху, а потым пачаў гаварыць горача і нястрымна пра тое, як гэта адбылося, пра Вашчылу, пра свой уплыў на збраяроў, пра гэту размову.
Калі ён скончыў, маці маўчала. Бязмерная ўтома была ў яе руках, бляклых вуснах, постаці, што адразу сагнулася, быццам пад вагою.
— Ну што ж, ты не павінен быў лезці туды, калі думаеш, што гэта дарэмная справа...
— Вось і я кажу...
— Але ты пайшоў і, значыцца, павінен быў крочыць да апошняга. Ты даў слова, а словы наш род ніколі не кідаў дурна. Для жанчыны галоўнае — муж, але галоўнае для мужа — сябры па справе і самая справа жыцця. Я гэта калісьці добра разумела. Мне зараз нядобра, вельмі нядобра (Вецер бачыў, як на твары маткі нясцерпны сорам запаліў свой агонь, выгнаў на вочы дзве скупыя слязы). Думаеш, мне лёгка казаць гэта табе... Я ж памятаю твае рукі яшчэ вось гэткімі цёплымі лапэткамі... Зараз ты ведаеш такі верх зямной прамудрасці, як лаціну, а тады казаў, што вецер таму, што калоцяцца дрэвы... Цябе, маленькага, укусіла змяя — я выссала атруту, а ў мяне быў хворы зуб, і я ледзь не памерла... А потым была чума. Мала дзяцей засталося ў жывых, але цябе я выхаяла нейкім цудам... І зараз чужы чалавек, якога я ненавіджу ўсім сэрцам, бо ён забірае цябе, хоць не насіў і не гадаваў, кідае нам, Ветрам, такі дакор. Каб ён здох з голаду пры жывых дарослых дзецях.
— Маці, не лай Вашчылу. Ён...
— А хто вінен, што я яго лаю, што гэткая ганьба звалілася на нашу хату? Ты маўчы. Што б сказаў сумленны чалавек, твой бацька, што б сказаў твой прадзед? Ён быў вольным земляробам, храбрасцю сваёй у паходзе здабыў права насіць корд сабе, і дзеду, і бацьку твайму, і... табе. І ты яго, відаць, сумленна носіш. А твой бацька!.. Ён трымаў сябе не так, не цалаваў стольніку і чэнсніку рукі, не кланяўся ў ногі каштэляну і ваяводзе. Ён быў сам па сабе. Ён казаў: “Калі мы, вольныя мужыкі, будзем так рабіць, што ж рабіць хлопам?” За гэта яго ненавідзелі паны. Калі ты забыў, як ён загінуў, — я табе нагадаю. Слухай! І не вараці твар... Балабановіч прасіў яго быць сватам да дачкі шатнага[16] ў радзівілаўскім паляўнічым доме. Ён адмаўляўся: “Шатны накраў сабе з панскіх вопратак золата і срэбра, ён ходзіць, падпяразаны поясам з персідскага шалю, а ты хоць і вольны, а галота. Дый які з мяне сват? Усе чулі, як я крычаў у вочы Радзівілу, што дзвесце тысяч злотых, гэты пот людскі, што ён выдаткаваў на паляўнічае свята, напалову паклаў у кішэнь маршал, канюшыя і іншая поскудзь. Ён тады гуляў у народалюбца і нічога мне не сказаў, толькі сказаў, што гэта не пот, а праданая за 600 000 злотых вёска Янушполе”. Дзе там, Балабановіч настойваў. Бацька паехаў на загібель сваю. Перад ганкам іх настойліва ўмаўлялі зняць шаблі і выпрагчы коней. Бацька, як сват, зняў, але Балабановіу забараніў, а коней выпрагчы адмовіўся, бо гэта была б ганьба.
Потым іх пасадзілі за стол і паставілі разам гуся, парася пад чорнай падліваю і гарбуз[17].
Балабановіч сядзеў аж белы, а бацька ўстаў і сказаў: “Ну што ж, ад гусей і парсюкоў іншага нельга было й чакаць. Пойдзем”.
Шатны (казалі, што ён быў незаконным братам Радзівілу) наказаў, каб мужыкоў, якія насмеліліся сватацца да шляхцянкі, пагналі з двара.
“Майму прадзеду сам кароль дараваў волю, — адказаў бацька, — я мужык, гэта праўда. А хто дараваў волю і зрабіў шляхціцам цябе? Усе мы ад Адама, але адны мужнасцю здабылі сабе волю, а іншыя здабылі яе сабе распустай сваіх невядомых бацькоў”.
Шатны выняў шаблю, але бацька выбіў яе, выцягнуў шатнага на двор і пасадзіў яго ў карыта са свінячым пойлам.
Удома мы аднеслі цябе да суседзяў. Балабановіч уцёк у пушчу, клікаў бацьку, але той сказаў: “Гэта мая зямля. Я з яе нікуды не пайду. Гэта мой дом, і няхай нехта паспрабуе тыцнуць сюды пысу”.
Балабановіч хацеў застацца, але бацька сказаў:
— А табе наказваю ўцякаць.
І прыбавіў:
Потым... патурбуешся пра сірату. Таму і ўцякай.
Усю ноч мы з бацькам гатаваліся: зараджалі зброю, забівалі дзверы. Яны з’явіліся пад ранак: шатны, маршал, гайдукі. Мы стралялі, забілі пяць чалавек, шмат каго паранілі, але яны ўдзерліся ў хату, падпалілі яе і выцягнулі мяне з агню. А хата палала, як свечка, і бацька страляў, страляў, страляў, а потым пулгакі стралялі ад агню самі, мусіць, бацька ўчадзеў. Мяне ж толькі скруцілі...
Балабановіч і зараз сядзіць у лесе. З сумленнага чалавека зрабілі адрынутага. Гэта ён адпомсціў за бацьку ягоным забойцам, гэта яго турботаю ў нас новы вялікі дом і чатыры кані. І як гэта будзе сорамна, калі ён пойдзе на бой, а ты — не.
17
Адна з гэтых страў, пастаўленая на стол, азначала адмову, а ўсе тры былі страшэннай смяротнай абразаю жаніху і свату.