— Зразумела. Вось, стаўлю пачак у сервант. Захочаш курыць - вазьмі цыгарэту. Яны папросяць - вазьмі, колькі трэба, і аднясі.
Той пачак гарадзенскага “Космасу”, самых дарагіх тады цыгарэт, прастаяў да канца дзясятага класа. Мама дэманстратыўна зняла яго са шкляной паліцы:
— Цяпер сам за сябе адказваеш. Хочаш - куры.
.Я праходзіў у цэх услед за цёткай Зінай ці цёткай Лідай. Мама сядзела разам з іншымі майстрамі ў шкляным пакоі, дзе шум працуючых машынаў быў менш чутны. Яна размаўляла па тэлефоне. Захавалася фатаграфія тых часоў, дзе яна размаўляла па тэлефоне. Але мне заўсёды здавалася, што ў цэху, калі я прыходзіў, яна працягвала нейкую вечную размову. Потым пакідала слухаўку і запытальна глядзела на мяне:
— Ну?
— Дай рубель. Кнігі прывезлі.
Мама ведала: серада - значыць, прывоз быў. Удакладніўшы, якую менавіта кнігу гэтым разам я збіраюся купіць, яна давала мне неабходную суму. І я, шчаслівы, бег у “сваю” краму.
Раз на год, пасля заканчэння чарговага класа, яна рабіла мне падарунак. Гэта мог быць, напрыклад, рыжскі бабінавы магнітафон “Дайна” з вынесеным мікрафонам і велізарнымі, як мне здавалася, шпулькамі з плёнкай. Я спаліў яго ў першы ж вечар, калі мама была ў другой змене: утыркнуў у разетку не шнур, а перахаднік да тэлевізара, з двума латуннымі наканечнікамі, што боўталіся на дроціках. “Дайна” задыміла, і я ледзь паспеў выдраць перахаднік.
Іншым разам мама набыла мне стэрэапрайгравальнік з дзвюма раскошнымі, як мне здавалася, калонкамі, і ўсялякія дзіцячыя кружэлкі. Асабліва я любіў слухаць “Карлсана” з чароўным Ліцвінавым у галоўнай ролі, і “Мюнхаўзэна” з Плятам і Цейцам. Плят і Цейц самі падаваліся мне казачнымі персанажамі, але я ўжо ведаў, хто такі Плят, а як выглядаў Цейц, не ведаю дагэтуль.
Але за ўсе гэтыя падарункі я павінен быў добра працаваць. Маёй працай была вучоба. Мама выкарыстоўвала прынцып гасразліку: жадаеш атрымаць падарунак - вучыся. А паколькі вучоба давалася мне лёгка, то я пачуваўся проста мільянерам без капейкі ў кішэні.
Улетку мама абавязкова вазіла мяне куды-небудзь. Гародня і сам па сабе здавалася мне велізарным светам, хоць цяпер я ўжо ведаю розніцу паміж ёй і, скажам, Токіа. Але тады любая паездка была вар'яцкай марай. За гады вучобы я двойчы пабываў у Ленінградзе, двойчы ў Маскве, у Кіеве, Вільні, Рызе, Мінску, Бярэсці. Мама сыходзіла ў адпачынак у жніўні - і мы сядалі ў аўтобус, які даваў фабкам яе цэху як вечнаму пераможцу сацспаборніцтва, і разам з іншымі - Міронавічамі, Сягоднікамі, Коўрахамі, Шаўчэнкамі - ехалі. Памятаю, як па дарозе, здаецца, у Кіеў, мы заначавалі ў полі - і прачнуліся ад фараў камбайнаў, якія выйшлі ўначы на ўборку.
Апошнім нашым сумесным падарожжам была паездка ў Маскву на зімовых вакацыях 1981 года. Мама ўгаварыла фабкам аплаціць нашаму класу, як лепшаму ў падшэфнай школе, квіткі на цягнік. Гэта была цалкам нявінная хітрасць: я збіраўся паступаць у ГИТИС на тэатразнаўства. Я нават прыйшоў у ГИТИС, узяў нейкую брашуру з правіламі і праграмамі. Але ўсё было дарма. Мама захварэла, і я застаўся ў Гародні.
Гэта было зразумела. У нас з ёй больш нікога не было. Толькі мы - адно ў аднога.
Бацькі свайго я не ведаю. Я імкнуўся не размаўляць з мамай на гэтую тэму. Мне было няёмка. Аднойчы ў двары я пабіўся з хлапчукамі, якія скакалі вакол і крычалі:
— А ў цябе таты няма!
— Ёсць, — плакаў я. - Толькі ён з намі не жыве!
— Няпраўда! - тут жа хтосьці запярэчыў мне. - Мой тата з намі не жыве, але ён да мяне прыходзіць!
Я маўчаў. Мне не было чаго сказаць...
Прыкладна за год да свайго пераезду з Гародні ў Мінск я спытаў яе:
— А хто мой тата?
Быў, здаецца, жнівень. Змярканне. Мы сядзелі без святла - толькі мігатлівы экран “Гарызонту” свяціўся на тле балконнага шкла.
— Табе дрэнна са мной? - спытала яна пасля доўгай, як у Джуліі Ламберт, паўзы.
— Не, але.
— Тады не пытай.
І я больш ні разу не спытаў.
Але тату я сабе ўяўляў. Як правіла, мне хацелася, каб ён быў такім, як хто-небудзь з мамчыных калегаў. Часам - дзядзька Вася Шаўчэнка, часам - дзядзька Ілля Растаргуеў. Гэта былі чужыя бацькі, а я хацеў свайго, але падобнага. Больш за ўсё я жадаў, каб ён быў падобны да дзядзькі Валодзі Сягодніка.
Дзядзька Валодзя, як я даведаўся значна пазней, быў адзін час сапраўды закаханы ў маму. Ва ўсё тым жа зялёным альбоме захаваўся здымак, дзе яны разам святкуюць Новы год. Яны былі б вельмі прыгожай парай.
— А чаму ты не выйшла за дзядзьку Валодзю?
— Ну, ён маўчун у маладосці быў. З ім было сумна. Калі б быў такі, як цяпер, — вядома, выйшла б.
I сёння я дакладна не ведаю, ці праўду яна казала тады. Але і пазней дзядзька Валодзя, ужо жанаты чалавек і галоўны механік цэха, трымаў над мамай сакрэтнае шэфства. Дагэтуль у мяне дома стаіць збіты ім маленькі зэдлічак - адмыслова для мяне. Калі мае шматлікія стрыечныя браты збіраліся ў нас, была бойка за права сядзець на ім. Мама і бабця раздымалі нас: