О не, шаноўныя, я не абмовiўся, што ведаю, аб чым думае гэты юнак.
За столькi гадоў кожны на маiм месцы навучыўся б чуць думкi людзей не горш за iхнiя словы. А цi трэба здзiўляцца таму, што я магу зазiрнуць у кнiгу чалавечага лёсу? Бачу ў ёй, што хлопец гэты - мастак i свечка яго душы будзе гарэць моцна i роўна i не пагасне, пакуль ён не збярэцца ў сваю астатнюю дарогу.
Чаму пячатка маўчання ляжыць на маiх вуснах?! Я распавёў бы яму пра мастакоў, што размалёўвалi мой старадаўнi прыстанак фрэскамi.
Iх было двох - бацька i сын, i яны гаварылi мiж сабою той моваю, што i Антось.
Цяпер на месцы фрэсак белая неруш тынку - сам пан Бог не здолеў бы дапамагчы рэстаўратарам пасля таго, як на фрэскi гадамi любавалiся вецер i дажджы. А тады...
Гэтыя двое, што пачыналi свой дзень з пацераў святому Лукашу*, былi праўдзiвыя цудатворцы. Здавалася, iхнiм пэндзлям аддалi барвы самыя зыркiя i зiхатлiвыя з вясёлак, што ад стварэння свету запальвала над гэтай зямлёю сонца. Здавалася, з вуснаў намаляваных iмi сiвабародых прарокаў вось-вось зляцiць вешчае слова, а кветка ў руках у царыцы Саўскай была гэткай жывою, што на яе аднойчы ўсцешана апусцiлася заляцелая ў храм пчала-медавiца...
* У сярэднявеччы апостал Лука лiчыўся апекуном мастакоў.
Князь па-каралеўску адарыў мастакоў золатам з бяздонных сваiх скарбнiц ды, мала гэтага, абвясцiў наваколлю, што дае ў гонар слынных майстроў баль. Кажуць, болей чым сотню суседзяў i васалаў сабрала ў замку тая бяседа, i на пачэсным месцы сядзелi мастакi ў дараваных князем адамашкавых, з залатым тканнём каптанах, i слугаваў iм на знак асаблiвае мiласцi адмысловы стольчы накладаў на ўзорыстыя срэбныя споды дзiчыну, падлiваў у звонкiя венецыянскiя келiхi французскае вiно. А ў глухiм замкавым сутарэннi, куды знадворку не даляцiць нават гарматнага стрэлу, ужо чакаў кат з гострым, бы асiнае джала, кордам.
Ноч навылёт вiрыла застолiца, а на свiтаннi, у няпэўным святле аплытых свечак трохi цверазейшыя з бяседнiкаў змецiлi, як бацька i сын заснулi ў высокiх, аздобленых разьбою крэслах, звесiўшы русявыя галовы на грудзi, i княскiя людзi асцярожлiва паднялi крэслы i панеслi некуды па заблытаных пераходах.
Напоеныя падступным зеллем мастакi цiха ўсмiхалiся ў сне i не ведалi, што больш нiдзе i нiколi не паўтораць яны свайго дзiва, бо з гэтае ранiцы iх вочы будуць заўсёды бачыць адно цемру...
Зiрнiце, шаноўныя, як лазуркава, пунсова i бурштынава ўспыхнулi вiтражы ў заходнiх вакенцах! Гэта значыць, Алена пабегла ўжо на свае вечаровыя лекцыi на гiстарычным факультэце i хутка я застануся сам-насам з марудлiвай паўнаватаю прыбiральшчыцай цёткай Ядвiсяй.
Узнятыя ёю пылiнкi будуць павольна танцаваць у стомленым сонечным промнi, i, выбачайце, не будзе ўжо нiякае змогi ўтаймоўваць чыхаўку... Паглядзелi б вы, як пасля майго чыху цётка Ядвiся няўцямна-палахлiва азiраецца на бакi i хапатлiва жагнаецца на мяне i чамусьцi на жалезнага рыцара, якi вартуе ўваход. Ну даруйце мне, старому, гэтую бяскрыўдную забаву.
Недабудаваны гараж... Паўтары тысячы доўгу... Тэрмiнова трэба майстар, каб змураваць на летнiку камiн... Цiкава, якая нiтачка прывяла яго сюды? Ага, хоча вызнаць, цi каштоўныя яго абразы, тыя дзве цёмныя дошкi, на якiх амаль нiчога не вiдаць i якiя ён забраў пасля хаўтураў з матчынай хаты. Мо пашэнцiць каму-небудзь выгадна збыць, каб вярнуць пазычкi?
Гэты лысаваты дагледжаны чалавек прыпыняецца каля мяне, я на iмгненне сустракаюся позiркам з мiтуслiвымi вачыма за круглымi шкельцамi акуляраў, i гэтага дастаткова, каб кiнуць вока ў яго будучыню.
Ён яшчэ не ведае, што там засталося зусiм мала дзён. Але журботна мне з iншае прычыны.
Ну што, скажыце, зменiцца, калi ён даведаецца пра пухлiну, якая ўжо расце ў ягоным страўнiку? Пачне бегаць, шукаць нейкiя лекi...
Я хацеў бы, шаноўныя, каб ён пачуў пра друкароў з нашае друкарнi, што стаяла водблiз гарадскога млына да таго страшнага пажару пад час даўняй вайны са шведамi.
Пра худога i цыбатага, нiбы птушка жораў, мнiха, якi ўзiмку i ўлетку хадзiў у адной лапленай сутане i якi насмельваўся казаць непачцiвыя словы самому князю, вiнавацячы яго ў адступе ад бацькоўскiх звычаяў i слова. Казалi, мнiх той быў заможным шляхцiцам, ды змяняў поўны трыбух на друкарскi варштат, каб даць люду паспалiтаму духоўную лусту, як запавечыў Францыск Скарына са слаўнага места Полацкага.
Згадаў бы я i другога ў друкарскiх справах майстра, чалавека простай сялянскай крывi, што, ратуючыся ад гневу маскоўскага патрыярха, вярнуўся на Бацькаўшчыну, знайшоўшы прыстанак у княскай друкарнi. Не ведаю ягонага аблiчча, бо быў ён не рымскае веры i касцёл абмiнаў, не перажагнаўшыся, але ведаю, што ў астатнi свой дзень друкаваў ён лемантар на роднай мове, калi ворагi былi ўжо на вулiцах места, i астатнi раз убачыў сонца, баронячы на парозе друкарнi кнiгi. Лысаваты ўжо далёка адсюль - спяшаецца кудысьцi ў вулiчным збоi, а я па-ранейшаму думаю аб iм. Цi патрэбна яму тое, што я памятаю?
Раней я меркаваў, што яна, гэтая памяць, наогул не трэба нiкому, апрача некалькiх дзiвакоў, бо жыць без яе людзям зручней i ўтульней. Ды апошнiм часам да мяне ўсё часцей прыходзяць iншыя думкi. Бо ёсць жа Алена, i той мастак з рудымi вусамi, i фацэтны паэт, што складае пра мяне паэму... А пакуль ёсць сейбiты, будуць i ўсходы. Хiба могуць вякi велiчы, перамог i пакутаў пакiнуць па сабе толькi тло?
Зрэшты, дбаннем рэстаўратараў, стагоддзяў пяць жыцця мне яшчэ забяспечана.
Так што, шаноўныя, пагледзiмо.
1982