Netransitiva verbo bezonas unu ligon por funkcii.
Transitiva verbo bezonas du ligojn por funkcii.
DU-LIGA VERBO
UNU-LIGA VERBO
Mi
fermas
fenestroN.
Spiono
kuras.
Aperas
leono.
Vortordo:
Prezentante la supran skemon, evitu skribi la subjekton nepre antaŭ la verbo. Ni devas emfazi, ke la vortordo estas libera en Esperanto. La akuzativa finaĵo estas regata, ne de la pozicio de la rekta objekto en la frazo, sed de la kategorio de la verbo. Kun du-ligaj verboj, la vortordo estas plej ofte SUBJEKTO-VERBO-OBJEKTO. Sed kun multaj unu-ligaj verboj, la vortordo vere estas libera:
Akcidento okazas / Okazas akcidento; Aperas kuniklo / Kuniklo aperas; Mankas mono / Mono mankas;
Absolutaj uzoj:
Multaj verboj povas aspekti kvazaŭ ili estus unu-ligaj, ekzemple „Ni manĝos je la oka". Je la oka ni ja manĝos ion, sed la esprimado de la rekta objekto en tiu komunika momento ne estas bezonata. Similaj kazoj estas: Ni ludas. Mi grimpas. Mi helpas. Mi timas. Ni komencu! ktp. Tio estas absoluta uzo de du-liga verbo. Por bone pluformi tiajn verbojn, oni devas tamen klasi ilin du-ligaj (transitivaj).
La regulo estu: Se la verbo povas akcepti rektan objekton, ĝi estas du-liga.
Superrigardo de -IĜ kaj -IG
La sekvaj du paĝoj proponas al vi skemon per kiu vi povas superrigardi la uzon de tiuj du gravaj sufiksoj. Unusence ĝi estas ero de didaktika gramatiko, sed ne plene. Ne estus rekomendinde prezenti ĉion skizitan al lernantoj (krom geniuloj!) en unu fojo. Prefere instruu unue la diversajn bazajn kazojn de -IG, poste la kazojn de -IĜ, kaj multe pli poste la uzon de -IG kun transitivaj verboj (vico 4, dekstra kolumno), ĉar tio estas temo pli malfacila. Nur fine, konsilindas doni la tutan superrigardon. Sed mem la instruisto bezonas la superrigardon antaŭ ol komenci!
12.1.2 Kiel funkcias -IG-kaj -Iĝ-? Ni saĝigos vin... kaj vi saĝiĝos
-IĜ- indikas rezulton.
Ni uzas ĝin kiam ni interesiĝas pri la rezulto de ago. Estas tri ĉefaj kazoj:
Priskribi la rezulton de natura procezo: La vento fortiĝas.
Priskribi ion kun nekonata faranto/kaŭzanto: La kurteno leviĝis.
Priskribi ion kiam pli gravas al ni la rezulto de ago ol ĝia faranto aŭ kaŭzinto: Feliĉe la televidilo ripariĝis, do ni povis rigardi la matĉon.
-IG- indikas kaŭzon.
Ni uzas ĝin por indiki faranton aŭ kaŭzanton aŭ kaŭzon de ago.
Kiam ni uzas -IG- ni kreas verbon (transitivan) kun unu plia ligo.
Kiam ni uzas -IĜ- kun transitiva verbo ni kreas novan verbon (netransitivan) kun unu ligo malpli.
Baza demando, kiam ni uzas ĝin kun radiko: ĉu tiu radiko havas aktivan verban formon aŭ ne? Se jes, ni devas trakti ĝin kiel en vicoj 2, 3 aŭ 4. Se ne, traktu ĝin kiel en vico 1.
Unu-liga verbo
1—1 BAZO
Du-liga verbo
La boato grandiĝos
La boato devas esti granda.
005 blovas kaj grandigas ĝin.
005 spioniĝis antaŭ kvin jaroj.
005 estas spiono.
Aventuremo spionigis lin. La estro Z spionigis lin.
1
La baza radiko:
ne estas verba
ne havas aktivan verbon.
005 fortiĝas.
Nun, li estas forta. Li fortas.
Ekzercado fortigas lin.
La servisto silentiĝas.
La hotela servisto silentas.
005 silentigas lin.
La kamelo laciĝas. Ĝi ekestas laca.
La kamelo estas laca. La kamelo lacas.
La varmo kaj la pezo de 005 lacigas la kamelon.
La kamelo malrapidiĝas.
La kamelo estas tro malrapida. Ĝi tro malrapidas.
005 rapidigos ĝin.
Senco de IĜ: simila al EK-.
005 senpacienciĝas.
Li estas senpacienca. Li senpaciencas.
La malrapida kamelo senpaciencigas lin.
La mapo enĝibiĝas.
La mapo iras en la ĝibon. Do, ĝi enĝibas.
005 rapide enĝibigas la mapon, ĉar la gardisto revenas.
005 jus surkameliĝis.
Do, nun 005 surkamelas. Li estas sur la kamelo.
Z surkameligis lin per ordono. La helpanto fizike surkameligis lin.
005 envenis kaj sidiĝis.
Nun, li sidas.
Z diris: „Sidiĝu, 005" Do, Z sidigis lin.
2
Lina sidiĝas kaj ludas per pupo.
Lina sidas. La pupo sidas.
Lina sidigis la pupon.
La baza radiko estas verbo, sed de korpa pozicio kaj moviĝo.
„Suben!" krias 005. La kamelo genuiĝas.
La kamelo genuas. 005 forglitas de ĝi.
005 genuigis la kamelon.
005 stariĝis.
005 staras.
Z starigis lin, per ordono.
Senco de IĜ:
La misio stariĝis.
Do, la misio staras (!)
Z starigis la mision.
simila al EK.
La gardistoj kaŭriĝis.
Nun, ili kaŭras senmove.
Pafado kaŭrigis ilin.
005 ne povis kuŝiĝi.
En la dezerto, 005 ne kuŝis.
Li ne povis kuŝigi sin.
Unu-liga
Du-liga
Tri-liga
005 alvenis
Z alvenigas lin.
3
005 kuras
La krokodilo kurigas lin.
La kamelo haltas.
005 haltigas lin.
Netransitiva verbo kun aktiva signifo.
005 saltas suben.
La senespera situacio saltigas lin.
005 falas.
La ombrelo-paraŝuto faligas lin sekure.
Ne uzu IĜ.
Okazas katastrofo!
La kamelo krias „Zamenhof" kaj okazigas la katastrofon.
Kvardek gardistoj aperas.
La alarmo aperigas ilin.
4
Transitiva verbo kun aktiva signifo.
Senco de IĜ: simila al pasivo.
La fenestro rompiĝis. (Ĝi estas rompita)
La ŝtelisto rompis la fenestron.
La ĉefo diris: „Rompu tiun fenestron!"
La ĉefo rompigis la fenestron.
La Unua Libro repreniĝos.
005 reprenos la Unuan Libron.
Z ordonas al 005: „Reprenu la Unuan Libron". Li reprenigas la libron.
005 certas, ke li ne kaptiĝos.
Ĉu la volapukistoj kaptos la spionon?
La volapuka ĉefo volas kaptigi la spionon.
La banano manĝiĝas. (Ĝi estas manĝata).
La kamelo manĝas la bananon.
005 manĝigas la kamelon per banano, aŭ
005 manĝigas bananon al la kamelo.
La kamelo vidiĝas.
La gardisto vidas la kamelon.
005 vidigas la kamelon al la gardisto.
Vorto diriĝos. Ve!
„Diru unu vorton" krias 005.
005 dirigas vorton.
Interesaj radikoj:
TRU- Tio estas substantiva radiko, sed havas verbon „TRUI" kiu estas aktiva. Ĝi ne signifas „Esti truo" sed „Fari truon". Sekve ĝi apartenas al la kvara grupo, ne al la dua. Do, en tradicia trajno bilet-kontrolisto truas la biletojn, kaj la biletoj truiĝas.