— Zo‘r qizaloq edi-da, qiyomat! — Biggs shishani keng dahaniga to‘nkardi. — Qanchasini ko‘rdim — bittasi ham unaqa emasdi! Havoni Biggsning badanidan taralayotgan terning qo‘lansa hidi tutdi.
Spender gulxan o‘chguncha boshqa shox-shabba tashlamadi.
— Hoy Spender, uxlab qoldingmi, nima balo, o‘tindan tashlasang-chi! — qichqirdi Biggs va yana shishani so‘ra boshladi. — Ana shunaqa, bir kuni tunda biz Ginni bilan…
— Kosmonavtlardan Shenke ismli biri akkordeonini olib keldi-da, qornini urib qoqqan edi, bir dunyo chang ko‘tarildi.
— E-e, eh! — o‘kirdi u. — O’ynab-kulganing qoladi!
— Oh-hoh-ho! — bo‘shagan likopchalarini itqitib qolganlar unga jo‘r bo‘ldi.
Uchalasi bir qator bo‘lib oldi-da, burlesk qizlariga o‘xshab, lapar aytib qichqirgancha oyoqlarini o‘ynata ketishdi. Yana biror narsa o‘ynab berishni talab qilib, boshqalar chapak chalishdi. Cheroki ko‘ylagini yechib tashladi-da, ter qoplagan badanini yaltiratgancha chir aylana boshladi. Oydinning kumush nurlaridan uning kalta olingan sochi yaltirar, archilgan tuxumdek silliq yuzlari yalt-yalt qilardi.
Shamol qurib qolgan dengiz tubidagi yengil tumanni haydar edi, tog‘lardan ulkan qoyalar kumushrang raketaga va mo‘‘jazgina gulxanga ko‘z uzmay qarab turardi.
Shovqin-suron tobora avj olmoqda, raqqoslar soni ko‘paymoqda edi, kimdir zo‘r berib sibizg‘a chalar, yana biri papiros qog‘oziga o‘ralgan nayga puflar edi. Yana yigirmatacha shisha ochilib, ichilib ketdi. Biggs atrofda chayqalib aylanar va qo‘llarini silkitib, o‘yinga dirijerlik qilishga urinardi.
— Komandir, davraga! — qichqirdi Cheroki kapitanga va qo‘shiqni ola ketdi.
Kapitanning raqs tushishidan boshqa iloji qolmadi. U istamaygina raqs tusha boshladi. Uning sira chehrasi yorishmayotgandi. Spender unga qarab o‘ylardi: “Sho‘rlik! Bu qanday tun bo‘ldi? Nima qilishayotganini ham bilishmaydi-ya. Parvozdan oldin ularga bir yo‘l-yo‘riq berib qo‘ymasa, o‘zining loaqal dastlabki kunlarida Marsda risoladagidek tutishni tushuntirib qo‘ymasa bo‘lmaydi”.
— Bas, — kapitan davradan chiqdi-da, charchaganini bahona qilib o‘tirib oldi.
Spender kapitanning ko‘ksiga qaradi. Charchagan odamning ko‘kragi ko‘tarilib tushmas edimi.
Yuzida ham terdan asar yo‘q.
Akkordeon, garmon, musallas, qiyqiriqlar, raqs, hayqiriqlar, g‘ala-g‘ovur, idishlarning jangir-jungiri, qah-qah urib kulishlar.
Biggs chayqala-chayqala Mars kanali sohiliga bordi. U o‘zi bilan oltita bo‘shagan shishani olib olgan edi va bittama-bitta ularni chuqur moviy suvga irg‘ita boshladi. Cho‘kib ketayotib, shishalar qulq-qulq qilgan ovoz chiqarar edi.
— Men seni la’natlayman, la’natlayman, la’natlayman… — Chuldirab dedi Biggs. — Biggs, Biggs nomi bilan la’natlayman, ey Biggs kanali…
Kimdir qimirlashga ulgurishdan avval Spender shartta oyoqqa turdi-da, gulxan ustidan sakrab o‘tib, Biggs tomonga chopib ketdi. U avval Biggsning og‘ziga, keyin esa qulog‘iga zarba tushirdi. Biggs chayqalib ketdi-da, to‘g‘ri borib suvga quladi. Suv shaloplab ketdi. Biggsning tirmashib qaytib chiqishini kutgancha Spender jim qarab turdi. Biroq bu paytda boshqalar ham yetib kelib, — Biggsning qo‘lidan tortib chiqara boshlashgan edi.
— Hoy Spender, senga nima bo‘ldi o‘zi? Nega unday qilasan? — Gapning tagiga yetmoqchi bo‘lar edi ular.
Biggs qirg‘oqqa chiqib oldi-da, oyoqqa turdi, suv egnidan shildirab oqib, tosh plita ustiga tusha boshladi. U Spenderni ushlab turganlarini darhol payqadi.
— Xo‘sh, — dedi u va oldinga bir qadam tashladi.
— Bas qil! — o‘shqirdi kapitan Uaylder.
Spenderni qo‘yib yuborishdi. Biggs kapitanga qaragancha qimir etmay turardi.
— Bo‘pti, Biggs. Kiyimlaringni almashtirib ol. Sizlar esa, yigitlar, o‘yin-kulgini davom ettirishlaring mumkin! Spender, yur men bilan!
Xursandchilik yana boshlanib ketdi. Uaylder bir chetga o‘tdi-da, Spenderga burildi.
— Gap nimadaligini balki siz tushuntirib berarsiz? — dedi u.
Spender kanalga qaradi.
— Bilmadim. Vijdonim chidamadi. Biggsni deb. Barchamizni deb, mana bu g‘ala-g‘ovurni deb. Ey xudo, bu qanday bedodlik!
— Sayohat cho‘zilib ketdi. Ular bir dillarini yozib olmasa bo‘lmasdi.
— Lekin ularning hurmati qani, komandir? Odob tuyg‘usi qani?
— Siz charchabsiz, Spender, endi narsalarga sal boshqacha qaraydigan bo‘lib qolibsiz. Ellik dollar jarima to‘lab qo‘ying.
— Xo‘p bo‘ladi, komandir. Ammo biz ahmoqlarni qirib tashlayotganimizni Ularning ko‘rib turganini o‘ylasam, o‘zimni tutolmay qolaman.
— Ular deganingiz kimlar?
— Marsliklar, ho tirik, ho o‘lik bo‘lsin, baribir emasmi?
— Shubhasiz, o‘liklar, — javob berdi kapitan. — Bizning bu yerdaligimizni Ular bilishadi deb o‘ylaysizmi?
— Yangining paydo bo‘lishi haqida eski har doim hech narsa bilmaydi deysizmi?
— Qaydam? Siz ruhlarga ishonasiz, chamasi?
— Men mehnat bilan qilingan narsalarga ishonaman. Chor atrofda esa bu yerda qancha narsa qilingani yaqqol ko‘rinib turibdi. Bu yerda ko‘chalar bor, uylar ham bor, kitoblar ham bor, ehtimol, keng kanallar, soatli minoralar, garchi otlar uchun bo‘lmasa-da, suvloqlar ham bordir, ular, qandaydir uy hayvonlari, deylik, o‘n ikki oyoqli bir jonzot bo‘ladimi, biz qayoqdan bilib o‘tiribmiz, o‘shalar uchun.
Qayoqqa qaramang, hamma joyda foydalanilgan narsalar va inshootlar. Ularga teginishgan, ularni ko‘p asrlar davomida iste’mol qilishgan. Mendan so‘rang-a, foydalangan odamlar ularning ichiga qo‘ygan buyumlar qalbiga men ishonamanmi yo yo‘qmi? — men “ha” deb javob bergan bo‘lardim.
Ular bo‘lsa, atrofimizda — har qaysisining o‘z vazifasi bo‘lgan narsalar. O’z nomlari bo‘lgan tog‘lar. Bu narsalardan foydalanib biz o‘zimizni, albatta, noqulay sezamiz. Tog‘larning nomlari ham bizga qanaqadir g‘alati eshitiladi — biz ularni hisobdan o‘chirib tashlaymiz, qadimgi nomlarga bo‘lsa, jin ham urmagan, allaqaerda makon va zamonda mavjud ular, kim uchundir tog‘lar, ular haqidagi tasavvurlar aynan o‘sha nomlar bilan bog‘liq bo‘lgan. Kanallarga, shaharlarga, cho‘qqilarga biz bergan nomlar ulardan goh silkingandagi suvdek to‘zib ketadi. Biz Mars bilan har qancha daxldorlik qilmaylik, baribir haqiqiy munosabat hech qachon qaror topishi mumkin emas. Oxir-oqibat, bu bizni jinni qilib qo‘yadi va bilasizmi, biz Marsni nima qilamiz? Biz uning ichak-chavog‘ini ag‘dar-to‘ntar qilamiz, terisini shilamiz va o‘zimizning didimizga qarab boshqatdan kiyim bichamiz.
— Biz Marsni vayron qilmaymiz, — dedi kapitan. — U haddan tashqari buyuk va ulug‘vor.
— Iymoningiz komilmi? Biz yerliklarda buyuk va go‘zal narsalarni vayron qilish iste’dodi bor. Agar biz Misrda Qarnoq ehromi xarobalari orasida tamaddixona ochmagan bo‘lsak, buning sababi shundaki, xarobalar qiyalikda joylashgan va u yerda tijorat ishlari yurishmaydi. Ammo Misr sayyoramizning bir bo‘lagi, xolos. Bu yerda esa — bu yerda hamma narsa qadimiy, hamma narsa bir-biriga o‘xshamaydi. Biz bu yerda bir joyda turib olamiz-da, bu olamni rasvoi raddi ma’raka qilamiz.
Mana bu kanalni Rokfeller sharafiga nomlaymiz, mana bu toqqa qirol Georg nomini beramiz, dengizni Dyupon dengizi deb atay boshlaymiz, hov anovi yerda Ruzvelt, Linkoln va Kulij shaharlari bo‘ladi, lekin bularning barchasi noto‘g‘ri bo‘ladi, chunki har bir joyning o‘z xususiy nomi bor.
— Bu endi, siz qadimshunoslarning ishingiz, eski nomlarni kavlab topasizlar, bizlar-chi, biz xo‘p deymiz-da, ulardan foydalanaveramiz.
— Bizga o‘xshagan bir hovuch odamlar — barcha ishbilarmonlar va trestrlarga qarshimi? — Spender ma’dandan quyilgan tog‘larga qaradi. — Ular bu yerda paydo bo‘lganimizni, ularni rasvoi raddi ma’raka qilishimizni biladilar; bizni yomon ko‘rganlaricha ham bor-da.