Xuddi yosh boladek Xeteuey nishablikdan pastga qarab chopdi. Ko‘kragida qattiq og‘riq sezib, u taqqa to‘xtadi. Narigi toshga borib o‘tirdi va endi nafasini rostlashni xayoliga ham keltirmay, olg‘a chopib ketdi.
U cho‘qqa aylangan raketadan ko‘tarilgan qaynoq hovur ichida to‘xtadi. Lyuk ochildi. U yerdan bir odam mo‘raladi.
Xeteuey kaftini peshonasiga qo‘yib, uzoq qarab turdi va oxiri dedi:
— Kapitan Uaylder!
— Kim bu? — so‘radi Uaylder. U pastga sakrab tushdi va cholga qaragancha qotib qoldi. So‘ng qo‘lini uzatdi. — Yopiray, bu Xeteuey-ku.
— Mutlaqo to‘g‘ri, bu menman.
— Xeteuey mening birinchi ekipajimdan, To‘rtinchi ekspeditsiyamdan.
Ular bir-birlariga diqqat bilan razm sola boshlashdi.
— Ko‘rishganimizga ham ancha bo‘ldi, kapitan.
— Juda ko‘p bo‘ldi. Sizni ko‘rganimdan xursandman.
— Men qarib qoldim, — dedi Xeteuey soddadillarcha.
— Men ham endi yosh emasman. Yigirma yil sargardon kezdim: Yupiter, Saturn, Neptun…
— Bo‘lmasa-chi, sizning Marsni mustamlaka qilishingizga xalaqit bermasligingiz uchun unvoningizni ko‘tarishgan deb eshitdim. — Chol atrofga alangladi. — Siz nuqul sayohatlarda bo‘lib, ehtimol, hatto nimalar bo‘lganidan ham bexabardirsiz…
— Aytmasangiz ham bilaman, — javob berdi Uaylder. — Biz Mars atrofini ikki marta aylanib o‘tdik.
Sizdan tashqari Uolder Gripp degan yana bir odamni topoldik, xolos, bu yerdan o‘n ming mil narida.
Uni o‘zimiz bilan olib kelmoqchi bo‘lgan edik, biroq u ko‘nmadi. Biz uchib ketganimizda, u yo‘l o‘rtasida arg‘imchoqda trubka chekib o‘tirardi, orqamizdan qo‘l siltab qoldi. Mars o‘lgan, butunlay o‘lgan, hatto marsliklar ham qolmagan. Yer qalay?
— Sizdan ortiq hech narsa bilmayman. Goh-goh Yer radiosini tutib qolaman, elas-elas eshitiladi.
Lekin har gal qandaydir begona tilda. Men esa chet tillaridan, afsuski, bitta lotin tilini bilaman. Ba’zi so‘zlarni anglab yetaman. Nima bo‘lganda ham Yerning katta qismida odam qirilib ketgan, urush esa hali ham davom etayapti. Siz o‘sha yoqqa uchib ketayapsizmi, komandir?
— Ha. O’zingizdan qolar gap yo‘q, o‘z ko‘zim bilan ko‘rib, ishonsam deyman. Oramizda radio aloqasi yo‘q-da, masofa haddan tashqari katta. U yoqda nima bo‘lishidan qat’i nazar, biz Yerga uchib ketayapmiz.
— Meni ham olib olasizlarmi?
Kapitan bir lahza taraddudlandi.
— E-ha, bo‘lmasa-chi, bu yerda xotiningiz ham bor-a, esimda, esimda. Bizlar, yanglishmasam, yigirma besh yil burun ko‘rishgan edik, to‘g‘rimi? Sizlar Birinchi SHaharni qurganlaringizda, siz xizmatni tashlab, uni o‘zingiz bilan yerdan olib olgan edingiz. Bolalaringiz ham bor edi…
— O’g‘il va ikki qiz…
— Ha, ha, eslayapman. Ular shu yerdami?
— Kulbamizda, hov anovi tepalik ustida. Biz sizlarga ajoyib nonushta tayyorlab qo‘yganmiz, kelasizlarmi?
— Mehmonni atoi xudo deydilar, mister Xeteuey. — Kapitan Uaylder raketa tomonga o‘girildi. — Kemadan tushinglar!
Ular qiyalikdan tepaga qarab borishardi. — Xeteuey va kapitan Uaylder, ularning ortidan yana yigirmata odam, kema ekipaji, ertalabki salqin havodan chuqur-chuqur nafas olar edilar. Quyosh chiqdi, havo ochiq edi.
— Spender esingizdami, kapitan?
— Uni esdan chiqarib bo‘larkanmi?..
— Yilda bir marta uning qabri yonidan o‘tishimga to‘g‘ri keladi. Oxiri go‘yo u xohlagandek bo‘ldi. U bizning bu yerga qo‘nishimizga qarshi edi. Endi hamma bu yerni tashlab ketganidan boshi osmonga yetgan bo‘lsa, ajab emas.
— Anovi-chi… Oti nima edi? Parkxill, Sem Parkxill, unga nima bo‘ladi?
— Sosiskaxona ochib olgan.
— Anovinga o‘xshab-a…
— Bir haftadan keyin esa urush boshlanib qoldi va u Yerga qaytib ketdi. — Xeteuey birdan yuragini changallagancha toshga o‘tirib qoldi. — Kechirasiz. Hayajonlanib ketdim. Shuncha yillar o‘tib, birdan sizni uchratib qolganim. Biroz nafasimni rostlab olay.
Uning yuragi qinidan chiqib ketayotgandek his qilmoqda edi o‘zini. U tomirini ushlab ko‘rdi.
Rasvo…
— Bizda vrach bor, — dedi Uaylder. — Xafa bo‘lmang, Xeteuey, bilaman, siz o‘zingiz vrachsiz, lekin baribir bizning vrach bilan maslahatlashib ko‘ramiz…
Doktorni chaqirishdi.
— Hozir o‘tib ketadi. — Ishonch bilan dedi Xeteuey. — Bu bari kutishdan, hayajondan.
U bo‘g‘ilib, lablari ko‘kardi.
— Bilasizmi, — dedi u vrach uning ko‘kragiga stetoskop qo‘yganida. — Shuncha yillar mobaynida men go‘yo bugungi kun uchun yashagandekman. Endi esa, siz shu yerdaligingizda meni Yerga olib ketgani kelishdi, go‘yo menga shundan boshqa narsa kerak emasdek. Endi men yotib, omonatni topshirsam bo‘laveradi.
— Mang, — doktor unga sariq hapdori berdi. — Bu yerda siz ko‘proq dam olsangiz yaxshi bo‘lardi.
— Keragi yo‘q. Yana bir oz o‘tiraman-da, tamom. Sizlarni ko‘rganimdan shunchalik xursandmanki!
Yangi ovozlarni eshitgandan o‘zimda yo‘qman.
— Dori foyda berayaptimi?
— Zo‘r. Ketdik!
Ular tepalikka ko‘tarilishdi.
— Alisa, qara, kimni olib keldim! — Xeteuey xo‘mraydi va boshini eshikka suqdi. — Alisa, eshitayapsanmi?
Xotini paydo bo‘ldi. Izma-iz baland, xushqomat ikkala qizi chiqib keldi, ularning ortidan yanada novcharoq barvasta o‘g‘li ko‘rindi.
— Alisa, kapitan Uaylder esingdami?
Ayol dudmallandi, xuddi ko‘rsatma kutayotgandek Xeteueyga qaradi, so‘ng jilmaydi.
— Ha, bo‘lmasa-chi, kapitan Uaylder!
— Kechagidek esimizda, missis Xeteuey, biz siz bilan — mening Yupiterga uchib ketishim arafasida siz bilan birga tushlik qilgan edik.
Ayol uning qo‘lini qizg‘in qisib qo‘ydi.
— Qizlarim Margaret va Syuzen. O’g‘lim Jon. Bolalarim, sizlar, albatta, kapitanni unutmagandirsiz?
Qo‘l berib ko‘rishishlar, kulgi, jonli so‘zlashuvlar.
Kapitan Uaylder burnini cho‘zdi.
— Nahotki zanjabil kulchalari pishayotgan bo‘lsa?
— Yeysizmi?
Hamma harakatga tushdi. Ko‘z ochib-yumguncha yig‘ma stollar qo‘yildi. Pechlardan qaynoq taomlar olib chiqildi, likopchalar, kumush idishchalar, kimxob sochiqchalar paydo bo‘ldi. Kapitan Uaylder missis Xeteueyga uzoq qarab qoldi, so‘ng nigohini uning o‘g‘liga va jimgina harakat qilayotgan bo‘ydor qizlariga oldi. Oldidan lip-lip o‘tayotgan kishilarning yuzlariga qarar, yoshlarning silliq qo‘llarining har bir harakatiga razm solar, bitta ham ajin tushmagan nafis chehralardagi bironta ifodani nazardan qochirmasdi. U missis Xeteueyning o‘g‘li olib kelgan stolga o‘tirdi.
— Nechchiga kirdingiz, Jon?
— Yigirma uchga, — javob berdi yigit.
Uaylder sarosimalangancha qo‘llaridagi sanchqi va pichoqni aylantirib, o‘ynardi. U birdan bo‘zdek oqarib ketdi. Yonida o‘tirgan fazogir unga shivirladi:
— Kapitan Uaylder, bu yerda nimadir bo‘layotganga o‘xshaydi.
O’g‘li stollar olib kelgani ketdi.
— Nima demoqchisiz o‘zi, Uilyamson?
— Men 43 ga kirdim, kapitan. Yigirma yil avval men yosh Xeteuey bilan birga o‘qigan edim. Lekin u endigina yigirma uchga kirdim deb aytayapti, lekin bu tashdan qaragandagina shunday. Bular hammasi noto‘g‘ri. U kam deganda 42 ga kirgan. Buning tagida nima gap bor, ser?
— Bilmayman.
— Rangingiz o‘chinqiraganday, ser?
— Tobim yo‘q. Qizimning ham tobi yo‘q.
— Men ularni yigirma yil avval ko‘rganman, ular esa o‘zgarmagan, bitta ham ajin tushmagan.
Sizdan bir narsani minnat qilib so‘rasam bo‘ladimi, Uilyamson? Men sizga bir topshiriq bermoqchiman.
Qayoqqa borishni va nimalarni tekshirishni tushuntirib beraman. Nonushtadan keyin asta juftakni rostlab qolasiz. Sizga bor-yo‘g‘i o‘n daqiqa kerak bo‘ladi. Bu yerdan qo‘l uzatsa yetadi. Biz qo‘nayotganimizda raketadan turib ko‘rgan edik. Iltimos! Bunday jiddiy gapirayotganingizning ma’nosini bilsak bo‘ladimi? — Missis Xeteuey shosha-pisha ularning kosalariga sho‘rva quyib chiqdi. — Bundoq kulib o‘tirsalaring-chi! Yana birgamiz, sayohat tugagan, sizlar deyarlik uydasizlar!