Што прапусціць — нібы жалеза ў целе —Не мог ад лямпы ценяў ружаватых.I меркаваў Васіль сабе паціху:«Які буржуй з яго, калі спіноюЁн сонца толькі й бачыць: без аддыхуГарбее, покуль выпраміць труною».А камандзір здавацца і не думаў:— Нутро тваё я вось як разумею:Абы ў трыбух, абы паменей шуму,—За жменьку гною прадасі ідэю.А беднякам — пара зграмадзіць сілы,І шлях цяпер адзіны ёсць — камуна,—Каб зацвіло ў ix ды закаласіла,Каб трохі і ў цябе пратросся шлунак.— Я жыць хачу, і вы жывіце з богам.Я чалавек такі: араў ды сеяў.Карміў людзей. І не забіў нікога.А ты мне ўсё «ідэя», «за ідэю».А што яна? З якім заморскім смакам?І з чым ядуць ідэю, мне скажы ты?..Бяжы за ёй — а выйдзе кукіш з макам:Патопчаш лапці, не пасееш жыта...Стварыць тады не выпала камуну:Атрад пайшоў далей высмальваць банды.Прыціх Сямён, Абром лавіў фартуну,I пеніўся ў карчме вясёлы гандаль.Але прабыў тут камандзір не госцем —Зярнятка ў сэрца кожнае пасеяў:Каму — пачварнай і зацятай злосці,Каму — трывогі, а каму — надзеі.А перад маршам Васіля ўгаворваўПад штык ізноў з куросання вярнуцца,Змахнуць з душы разгубленасць і зморуСусветным палыханнем рэвалюцый.Што адказаць? Васіль, як цень, хістаўся:Аж пяць гадоў — акопы, лазарэты,А бомба ўсё ляцела і гула ўсё,I выбух поўз услед яшчэ й дагэтуль.Кантужаны, да дзедаўскіх завалін —Абараніў цара, адваяваўся —Прыйшоў — даведацца, што жонку пахавалі,Што з дзіцем на руках ён тут застаўся...Даводзіў камандзір:— У нас — праграма.А ты прыліп тут да палоскі задам.Сказаў Васіль:— Зямлю араць таксамаКамусьці ж трэба... І карміць уладу.— Я знаю ваша племя земляное:Хто з печы сцягне — рады ці не рады,—А з тым і пойдзеш і стаіш сцяною,Той для цябе і ўлада і парадак.— Улада? Можа й праўда. Але прагнуПарадку іншага, што праз вякі — галоўны:Ну хто, скажы, мяне за крыссе цягнеВясной у поле, восенню да ёўні?Не толькі, брат, кішка, не толькі голад.Ёсць нешта і такое, што не знаю...Вось ты глядзеў, як тоненька і кволаРасток зямную тоўшчу працінаеІ ўсё грабецца — да вясны, да неба?..Дык знай тады: я — не сваяк гаротны,Я з полем звязан не кавалкам хлеба —Тут і жыццё, і смерць, і бессмяротнасць.— Ну, а зямля, дзе б сеяў і араў ты?— Зямля ўжо ёсць, дык што па свеце гойсаць...— А хто ж усё аберажэ, каб заўтраЎ парабках не быў ні твой, ні мой сын?Ці, думаеш, і бітва адшугалаЗ тым, калі скінуў царскія пагоны?— Я думаю: а як бы ўсё трывала,Каб не мужык і каб не хлеб ягоны?Вось наша праўда: жыта сей паболей,Яно для ўлад — някепская затычка.Махнуў рукою камандзір:— Даволі!Тут з Сёмкам у цябе, па-мойму, змычка.Было — сплыло. Улеглася, асела.Даўно ў Сібіры Сёмка парыць косці.Было — сплыло... Ды новая прыспелаМітрэнга на парог нязваным госцем.Нібыта ўзняўся белы свет на ногі:З пажыткам — бежанцы, ваенныя — з віною —На ўсход, на ўсход — забіты ўсе дарогі,Запоўнены пакутамі, вайною.Свае даўно знядужаныя сілыКамбат глухімі сцежкамі адводзіў:«Пад самы корань каб не падкасіла,А прыйдзе час — і скажам немцу: «Годзе!»На ферме ўжо людзей стаяла купка,Калі Васіль прывёў туды камбата.Бычок-трацяк бакамі ўздрыгваў цупкаI пазіраў на свет, як вінаваты.Адпасвіўся на поплаве, адзыкаў,Адгульбаваў сваё мычун падласыI паступіў да старшыны ў разлікі —Вайсковыя папоўніць харчзапасы.Бо як бы ні даводзілася крута,Знаў старшына — карміцель усявышні:Пры ўсім пры тым, што сказана статутам,Абед байцу таксама не залішні...I ўжо агонь ператухаў памалу,I ўжо з катла бычок укропам дыхаў,I ўжо пяхота лыжкі рыхтавала,—Узмылены, прыбег да фермы Трыхан.— З бычкамі тут, гляджу, у вас геройства! —Аж прасіпеў, як Васіля прыкмеціў.—А ці не пахне гэта самавольствам —Дабро чужое выкідаць на вецер?— Дык ці чужое ж тут? Бычок арцельны.І ўсё законна: грамадой рашалі.— А ён чыёй каровай быў ацелен —Бычок вось гэты — вы ў таго спыталі?Не помніце? Дык я скажу: мой бацька