Ён пайшоў да дзвярэй i цiха сказаў, нiбыта сабе:
- На гэта патрэбная любоў...
Ён спынiўся на iмгненне i азiрнуўся. Паглядзеў на пляменнiцу, якая схiлiлася над вязаннем, на яе кволую, бледную шыю з завiткамi валасоў колеру цёмнага чырвонага дрэва, спакойна i рашуча дадаў:
- ...Любоў, якая падзяляецца.
Пасля адвярнуўся i, зачыняючы дзверы, сказаў як звычайна:
- Дабранач.
Насталi доўгiя веснавыя днi. Цяпер афiцэр прыходзiў да нас, калi ўжо дагарала сонца. Як i зiмою, ён насiў шэрыя фланелевыя штаны, але куртку змянiў на лягчэйшую вязаную, а швэдар - на кашулю з адкрытым каўняром. Аднойчы вечарам ён сышоў унiз з кнiжкаю ў руках, трымаючы палец мiж старонак. На твары ў яго была радасная ўсмешка, як у чалавека, што смакуе наперад задавальненне, якое ён з кiмсьцi зараз падзелiць.
- Я прынёс гэта вам. Старонка з "Макбета". Божа! Як велiчна!
Ён разгарнуў кнiгу.
- Надыходзiць канец. Магутнасць выслiзгвае з Макбетавых рук разам з прыхiльнасцю тых, хто ўрэшце ўбачыў яго агiдную, пыхлiвую сутнасць i расчараваўся ў iм. Дваране, якiя абараняюць гонар Шатландыi, чакаюць яго падзення. Адзiн з iх апiсвае трагiчныя прыкметы наблiжэння катастрофы...
А н г у с
На руках сваiх
Ён адчувае слiзь i кроў забойстваў;
За вераломства помсцяць яму здрады;
I слухаюцца ўсе яго загадаў,
Не ад любовi: бачыць ён, што ўлада
Матляецца на iм, як плашч гiганта
На злодзеi куртатым.
Ён падняў галаву i засмяяўся. Я здзiўлена падумаў, цi не мае ён на ўвазе таго ж тырана, што i я. Але ён сказаў:
- Цi не праўда, што менавiта гэты неспакой не дае спаць вашаму адмiралу Дарлану? Дальбог, я шкадую гэтага чалавека, нягледзячы на пагарду, якую адчуваю да яго, як i вы. Падпарадкоўваюцца яму ўжо не ад любовi, а ад страху. Правадыр, ад якога адвярнулiся паплечнiкi, - проста вартая жалю марыянетка... Але... але... цi можна было жадаць чаго-небудзь iншага? Хто, як не такi ж змрочны славалюб, як ён, узяў бы на сябе гэтую ролю? А зрабiць гэта трэба было. Нехта павiнен, але, нехта павiнен быў здрадзiць сваёй радзiме, таму што нi сёння, нi яшчэ доўга Францыя не зможа самахоць кiнуцца нам у абдымкi, не страцiўшы пачуцця сваёй вартасцi. Часам самая брудная зводнiца стварае найвыдатнейшы саюз.
Ён iмклiва загарнуў кнiгу, сунуў яе ў кiшэню курткi i неяк машынальна паляпаў па кiшэнi далонню. На яго доўгiм твары з'явiлася шчаслiвая ўсмешка.
- Павiнен папярэдзiць, - сказаў ён, - што мяне не будзе два тыднi. Я еду ў Парыж i радуюся гэтаму. Надышла мая чарга iсцi ў адпачынак, i я ўпершыню прабаўлю яго ў Парыжы. Гэта вялiкi дзень для мяне. Самы вялiкi дзень у чаканнi другога, якi, я спадзяюся ўсёю душою, абавязкова настане, i калi трэба, я буду чакаць яго гады. Маё сэрца ўмее доўга чакаць. Я думаю, што сустрэну ў Парыжы сяброў, многiя з якiх, дбаючы пра стварэнне цудоўнага саюзу нашых двух народаў, прысутнiчаюць на перагаворах з вашымi палiтычнымi дзеячамi. Такiм чынам, я стану маленькiм сведкам гэтага вялiкага шлюбу... Мушу дадаць, што я шчаслiвы за Францыю, раны якой дзякуючы гэтаму загояцца вельмi хутка, але яшчэ больш я радуюся за Германiю i за сябе! Нiхто яшчэ так не выйграваў ад добрае справы, як выйграе Германiя, вярнуўшы Францыi яе былую велiч i волю! Дабранач.
А т э л а
Святло задзьму. Спярша задзьму я свечку,
Пасля яе.
Мы не бачылi, як ён вярнуўся.
Мы ведалi, што ён тут, бо прысутнасць у доме чужынца пазнаецца па шмат якiх прыкметах, нават тады, калi ён i нябачны. Але многа дзён - больш за тыдзень - мы яго не бачылi.
Цi прызнацца мне? Яго адсутнасць не давала мне спакою. Я думаў пра яго; не ведаю, цi адчуваў я спагаду i хваляванне. Мы не заводзiлi гутарку пра яго. Але калi часам мы чулi над сабою ўвечары глухi стук яго няроўных крокаў, то па ўвазе, з якою пачынала вязаць пляменнiца, па некаторых ледзь прыкметных рысах, што надавалi яе твару выраз адначасова ўпарты i засяроджаны, я адчуваў, што яна падзяляе мае думкi.
Аднойчы мне прыйшлося пайсцi ў камендатуру на нейкi выклiк. Калi я запаўняў паперы, Эбрэнак выйшаў са свайго кабiнета. Спачатку ён не заўважыў мяне i загаварыў з сяржантам, што сядзеў за столiкам каля вялiкага люстэрка на сцяне. Я пачуў яго глухi i пявучы голас i, хоць мне ўжо не было чаго рабiць у камендатуры, не ведаю чаму, застаўся - я хваляваўся, нiбы чакаў нейкае развязкi. Я ўбачыў у люстэрку яго бледны i змарнелы твар. Вочы яго ўзнялiся i сустрэлiся з маiмi, мы глядзелi адзiн на аднаго колькi хвiлiнак, пасля ён павярнуўся тварам да мяне. Вусны яго растулiлiся, ён павольна i лёгка падняў руку i адразу ж яе апусцiў. Ледзь прыкметна, не адводзячы ад мяне погляду, пакруцiў галавою з нейкай усхваляванай нерашучасцю, нiбы казаў сабе "не". Пасля пакланiўся, апусцiў вочы i, пакульгваючы, пайшоў у свой кабiнет.
Я нiчога не сказаў пляменнiцы. Але жаночая здагадлiвасць - неверагодная. Увесь вечар яна адводзiла вочы ад вязання, кожную хвiлiну ўглядалася мне ў твар, быццам спрабавала прачытаць на iм што-небудзь, пакуль я старанна распальваў люльку, з цяжкасцю захоўваючы спакой. Урэшце яна апусцiла рукi, робячы выгляд, што стамiлася, адклала вязанне. Пацерла пальцамi лоб, быццам адганяла мiгрэнь, i сказала мне, пацалаваўшы, што пойдзе спаць. Мне здалося, што ў яе прыгожых шэрых вачах стаяць папрок i сум. Яна пайшла, i я адчуў, што мяне апаноўвае недарэчны гнеў: я сердаваў i на сваю безразважлiвасць i на сваю безразважлiвую пляменнiцу. Што гэта яшчэ за вар'яцтва?! Але адказаць сабе на гэта я не мог. Калi ўжо гэта i было вар'яцтва, то яно мела глыбокiя каранi.
Толькi праз тры днi пачулi мы зноў знаёмыя няроўныя крокi, якiя гэтым разам, бясспрэчна, наблiжалiся да нас. Мы якраз канчалi каву. Я ўспомнiў раптам той зiмовы вечар паўгадавое даўнасцi, калi мы ўпершыню пачулi гэтыя крокi, i падумаў, што сёння таксама дождж. Моцны дождж сек з самага ранку. Роўны i настойлiвы, ён затапiў усё наўкол i нават жытло напоўнiў нейкай халоднай няўтульнасцю. Пляменнiца накiнула на плечы шаўковую хустку з малюнкам Жана Както: дзесяць рук, поўных унутранай трывогi, млява паказваюць адна на адну. Я саграваў люлькаю пальцы - i гэта быў лiпень!
Ён прайшоў праз пярэднi пакой, пасля зарыпелi прыступкi лесвiцы. Спускаўся ён усё цяжэй i цяжэй, але ж не ваганне адчувалася ў гэтым, а воля чалавека, што рашыўся на вельмi цяжкае выпрабаванне. Пляменнiца глядзела на мяне ўвесь гэты час так, быццам нiчога не бачыла, быццам на ўсё забылася. Калi рыпнула апошняя прыступка i настала доўгая цiшыня, пляменнiца адарвала ад мяне вочы, i я ўбачыў, як пацяжэлi яе павекi, як схiлiлася галава. Урэшце яна стомлена адкiнулася на спiнку крэсла.
Наўрад цi гэтая цiшыня стаяла больш за некалькi хвiлiнак, але хвiлiны гэтыя былi надзвычай доўгiя. Мне здавалася, што я бачыў, як чалавек за дзвярыма стаiць з паднятаю рукою i ўсё аддаляе той момант, калi ён адным стукам паставiць на карту сваю будучыню... Урэшце ён пастукаў. У гэтым стуку не было нi лёгкасцi вагання, нi раптоўнасцi пераадоленай нясмеласцi. Ён пастукаў тры разы - выразна, упэўнена i спакойна, быццам адганяў апошнiя сумненнi. Я чакаў, што, як i раней, ён зараз жа ўвойдзе. Але ён не адчыняў дзвярэй, быццам чакаў, што мы гэта зробiм самi, i тады мяне ахапiла неверагоднае хваляванне: супрацьлеглыя, нерашучыя жаданнi змяшалiся ў iм з мноствам пытанняў; з кожнаю хвiлiнай, што iмчалiся, як мне здавалася, усё хутчэй i хутчэй, быццам лавiна, адчуванне гэтае рабiлася ўсё цяжэйшае, усё больш безвыходнае. Цi трэба адказваць? Адкуль, з якой нагоды гэта перамена? Чаму ў гэты вечар наш кватарант чакаў, што мы ўрэшце парушым маўчанне, стойкасць якога ён так ухваляў да гэтага часу ўсiмi сваiмi паводзiнамi? Што загадвала мне ў гэты вечар - у гэты час - пачуццё годнасцi?