Ён павольна пакруцiў галавою, нiбыта з пакутай адмаўляўся слухаць чыюсьцi просьбу.
- Ён быў самы няўрымслiвы! У iм ужывалiся i лютасць i смех. То глядзеў на мяне гарачымi вачыма i крычаў: "Гэта атрута! Трэба выпусцiць атруту з жывёлiны!" То тыкаў мяне ў грудзi пальцам: "Яны цяпер да смерцi напалоханыя, ха-ха! Дрыжаць за свае кiшэнi i жыццё - за свой гандаль i прыбыткi. Толькi пра гэта i думаюць! А тых, хто з'яўляецца рэдкiм выключэннем, мы падманем лiслiвасцю, ха-ха!.. Гэта зусiм не цяжка!" Ён смяяўся, твар яго ружавеў: "Мы купiм iх душу за сачавiчную полiўку".
Эбрэнак перавёў дыханне:
- Я iм сказаў: "Цi разумееце вы, што робiце? Цi разумееце?!" А ён мне адказаў: "Ты думаеш, гэта нас засмуцiць? Наша рашучасць iншага гарту!" Я спытаў: "Значыць, вы закрыеце гэту труну? Назаўсёды?" Ён адказаў: "Гэта пытанне жыцця i смерцi. Каб перамагчы, дастаткова сiлы, каб уладарыць - не! Мы добра ведаем, што нiякая армiя не можа ўтрымаць уладу".
"Але ж не такою цаною! - закрычаў я. - Не цаною забойства духу!" - "Дух нiколi не памiрае, - сказаў ён, - дух многае бачыў. Ён узнiкае з свайго ж попелу. Мы павiнны будаваць на тысячагоддзi наперад. Але спачатку трэба зруйнаваць". Я глядзеў на яго. Я ўглядаўся ў яго ясныя вочы. Ён быў шчыры, i гэта страшней за ўсё.
Вочы яго шырока раскрылiся, нiбыта пры iм адбывалася гнюснае забойства.
- Яны зробяць тое, пра што гавораць! - закрычаў ён, быццам баяўся, што мы яму не паверылi. - Метадычна i настойлiва! Я ведаю гэтых раз'юшаных д'яблаў!
Ён страсянуў галавой, як сабака, у якога балiць вуха. Праз яго сцiснутыя зубы вырваўся нейкi гук, нудны i гарачы, як стогн падманутага каханка.
Ён не зварухнуўся. Па-ранейшаму напружлiва i нерухома стаяў каля дзвярэй з апушчанымi кулакамi, нiбыта пальцы яго былi налiтыя свiнцом. Ён быў бледны, але не васковаю бледнасцю, а нейкаю шэравата-зямлiстаю, як старая тынкаваная сцяна.
Я ўбачыў, як ён павольна нахiлiўся, узняў руку, пасля сцiснуў пальцы i патрос кулаком - вочы яго напоўнiлiся нейкай шалёнай энергiяй. Вусны яго растулiлiся, i мне здалося, што вось зараз ён кiне нам нейкi клiч - цi не да паўстання?! Але мы не пачулi нiчога. Ён сцiснуў рот, заплюшчыў вочы, выпрастаўся i ўзняў рукi да твару, робячы нейкiя дзiўныя рухi, якiя прыгадалi мне фiгуры з культавых яванскiх скокаў. Пасля прыкрыў далонямi скронi i лоб, сцiснуў павекi выцягнутымi мезенцамi.
- Яны мне сказалi: "Гэта наша права i абавязак!" Наш абавязак! Шчаслiвы той, хто так лёгка i ўпэўнена знаходзiць шлях да свайго абавязку!
Ён апусцiў рукi.
- На ростанях вам кажуць: "Iдзiце вось гэтай дарогай". - Ён пакруцiў галавою. - А ты бачыш, што дарога гэтая вядзе не да светлых вяршыняў, а ўнiз, у злавесную лагчыну, у душную цемру змрочнага лесу!.. О божа! Пакажы мне, дзе мой абавязак!
Ён сказаў, амаль крыкнуў:
- Гэтая барацьба - вялiкая бiтва мiж тым, што адыходзiць, i тым, што жыве вечна!
Ён пiльна i тужлiва ўгледзеўся ў драўлянага анёла над акном. Натхнёна ўсмiхаючыся, той выпраменьваў нябесны спакой.
Раптам позiрк яго, здалося, памякчэў. Цела расслабiлася. Ён апусцiў на нейкi момант вочы, потым зноў глянуў. "Я скарыстаў сваё права, - сказаў ён проста. - Папрасiў дазволу далучыцца да баявой дывiзii. Мне зрабiлi ўрэшце гэтую ласку. Заўтра я ад'язджаю".
I ўдакладнiў:
- У пекла.
Мне здалося, што на вуснах у яго мiльганула нешта накшталт прывiднай усмешкi.
Рука паказвала на ўсход - у бок абшараў палёў, да будучы хлеб узыдзе на трупах.
Я падумаў: "Вось i ён падпарадкаваўся. Адзiнае, што яны ўмеюць рабiць. Яны ўсе падпарадкоўваюцца. Нават гэты".
Мне стала балюча, калi я зiрнуў на твар пляменнiцы. Ён быў бледны, як у мерцвяка. Вусны яе, падобныя на бакi апалавай вазы, растулiлiся, i твар застыў у трагiчнай нерухомасцi грэчаскiх масак. Я ўбачыў, як на лобе ў яе пырснулi так, не з'явiлiся, а менавiта пырснулi - кропелькi поту.
Я не ведаю, цi ўбачыў гэта Вернер фон Эбрэнак. Зрэнкi, здалося, злучылiся са зрэнкамi дзяўчыны нейкай нябачнай напружлiвай нiццю. Немагчыма было ўявiць, што гэтая нiць зараз жа парвецца. Эбрэнак схапiўся адною рукою за клямку i сказаў:
- Дабранач.
Голас у яго быў вельмi невыразны.
Я падумаў: зараз ён зачынiць дзверы i пойдзе. Ажно ж не. Ён усё яшчэ глядзеў на пляменнiцу. Пасля дадаў, не, прашаптаў:
- Бывайце.
Ён стаяў зусiм нерухомы, i на яго застылым напружлiвым твары вочы здавалiся яшчэ больш нерухомымi i напружлiвымi. Яны глядзелi ў вялiкiя чыстыя вочы пляменнiцы. Гэта цягнулася да тае пары, пакуль дзяўчына не разамкнула вусны. Вочы ў Эбрэнака блiснулi.
Я пачуў:
- Бывайце.
Трэба было лавiць гэтае слова, каб пачуць яго, але ўсё ж такi я яго пачуў. Пачуў яго i Эбрэнак. Ён выпрастаўся. Твар яго i цела раптам супакоiлiся.
Ён усмiхнуўся, i ўсмешка гэтая засталася апошнiм успамiнам пра яго. Дзверы зачынiлiся, i крокi зацiхлi ў глыбiнi дома.
Яго ўжо не было, калi я спусцiўся выпiць кубак малака. Пляменнiца, як звычайна, гатавала сняданак. Мы моўчкi пiлi. На дварэ праз туман прасвечвала бледнае сонца. Мне здалося, што вельмi холадна.
Кастрычнiк, 1941