«Гледзішча ж у цэлым нараджаецца з сувязі ўсіх рухаў у асаблівым, часавым, парадку, калі рухі ідуць адзін за адным, — піша венгерская даследчыца творчасці Брэйгеля Ева Селяшы — паднятая нага жанчыны, што знаходзіцца справа, нібы заканчвае свой рух у руху нагі партнёра, якая ўжо топае аб зямлю». Здорава! Якое тонкае назіранне!
А «Танец на вяселлі»! Столькі людзей! І такі віхор закручаны з іх, гэтых людзей!
О, як жа шчыльна ўвесь свет Пітэра Брэйгеля заселены людзьмі! Асабліва гэта відаць і ў ягонай карціне «Вавілонская вежа».
Вавілонская вежа — гэта нават не вежа. Гэта — горад. Вялікі, як цяпер бы сказалі, мегаполіс. І нават не горад гэта, а цэлая краіна. Не, не, не — і не краіна гэта, а ўся зямля. Так бы мовіць: зямля на зямлі. Зямля, у якую хацелі, пэўна, ператварыць усю зямлю стваральнікі гэтай недасяжнай у вышынях вежы.
Вежа прыгнятае ўвесь навакольны пейзаж, выціскае вакол сябе ўсё жывое, — нават паветра. Яна ўжо засланяе сабою ўсе далягляды. А вежа ж яшчэ толькі будуецца!
Бессэнсоўная маса, якая недарэчна прарастае ў воблакі, выклікае трывогу. Спачатку, з першага погляду гэтая будова здаецца нам зусім парожняю, нежылою. А потым, калі пачынаеш разглядаць яе фрагментамі, бачыш, як жа яна, вежа-страшыдлішча, перанаселена! І як менавіта яна ператварае людзей, тых, хто працуе на ёй, стараецца, увіхаецца, шчыруе, быццам бы ў мурашак, а сама сябе — усяго толькі ў вялізны мурашнік.
Вось вуліца. Яна ўся ў двухколках. Яны некуды едуць, нешта вязуць. Раз, два, тры. пяць. Аж пяць калёс!
Вось яшчэ нейкая вуліца. Ідзе ўгору. Ад яе, таксама ўверх, усходцы, ужо выдзеўбаныя ў створанай скале. Прыступкі да ячэек — акон, дзвярэй, уваходаў.
Вось ярусы, у якіх працуюць людзі. У новых, пачатых ячэях, прыслоненыя да сцен лесвіцы, на якіх — будаўнікі: яны ці то ўздымаюцца наверх, ці то, наадварот, спускаюцца ўніз. А вось тут з ніжняга яруса падымаюць, цягнуць наверх, здаецца, двухколку, вельмі ж падобную на якуюсьці гармату — яна, адчуваецца, цяжкаяцяжкая.
Зноў зірнуў на гэтаю змрочную збудовіну цалкам — Вавілонскую вежу. Халодная і мёртвая будыніна. І зноў жа — здаецца, бязлюдная. Нідзе няма ані чалавека. Хоць бы адзін — на развод, для прыліку. Нават ведаючы ужо, што яна — перанаселеная, анікога не бачу.
Вось што значыць іншы маштаб погляду.
Не, несумненна, якраз вось гэты том «Усеагульнай гісторыі мастацтва» я цягнуў тады з Уладзівастока!
Успомнілася, што тады, калі, вяртаючыся, у цягніку, у сваім купэ, мы з Уладзімірам Дамашэвічам разглядалі гэтую кнігу, якая папоўніць маю бібліятэку, Уладзімір Максімавіч, захапляючыся «Жнівом» ды «Сенакосам», здаецца, таксама здзіўляўся:
— Глядзі ты, як у нас усё роўна.
Значыць, усё ж трэці том «Усеагульнай гісторыі мастацтва» я прывёз аж з Далёкага Усходу. Той, на супервокладцы якога — нязвычны, не падобны ні да якога іншага партрэт Евы, створаны вялікім Мікеланджэла як фрагмент фрэскі «Грэхападзенне» з распісанага ім плафона Сіксцінскай капэлы ў Ватыкане.
Не, няхай «Усеагульная гісторыя мастацтваў» таксама пастаіць пакуль на маіх кніжных паліцах.
5
А за «Несвоечасовыя думкі» Максіма Горкага я ўступіў аднаму прайдзісвету сваю мэблевую чаргу на сценку «Кандыдат», якіх тады было не дастаць.
Кніга чыталася да мяне, у ёй ужо былі адкрэслены некаторыя абзацы. Да прыкладу, вось гэты:
«Вельмі верагодна, што мае думкі «наіўныя», я ўжо гаварыў, што лічу сябе дрэнным публіцыстам, але ўсё-ткі з упартасцю, вартай, можа быць, лепшага скарыстання, «я буду прадаўжаць сваю лінію», не бянтэжачыся ад таго, што «глас» мой застаецца «гласом вопиющего в пустыне», на жаль! — не бязлюднай.
З кніжнага рынку амаль зусім знікла добрая, сумленная кніга — найлепшы сродак асветы. Чаму знікла, — пра гэта іншым разам. Няма талковай, аб’ектыўнапавучальнай кнігі, і распладзілася мноства газет, якія з дня ў дзень вучаць людзей варожасці і нянавісці адно да аднаго, паклёпнічаюць, кешкаюцца ў падлейшым брудзе, равуць і скрыгочуць зубамі, нібыта працуючы над вырашэннем пытання пра тое, хто вінаваты ў разрусе Расіі?..
Счапіўшыся адна з адной, газеты качаюцца па вуліцах клубком ядавітых змей, атручаючы і палохаючы абывацеля злосным шыпеннем сваім, вучачы яго «свабодзе слова» — дакладней кажучы, волі перакручвання праўды, волі паклёпу.
Вольнае, свабоднае слова паступова робіцца непрыстойным словам.
Якая атрута цячэ і пырскае са старонак той паганай паперы, на якой друкуюць газеты!»
І гэта «Несвоечасовыя думкі»?! Нішто сабе — «несвоечасовыя»! Своечасовыя! Ды яшчэ і як да часу! Яны нібыта сёння напісаны. Ці, можа, толькі ўчора.