Па чытэльнасці ён быў падобны да француза Андрэ Маруа. Дарэчы, як і той — да Анатолія Вінаградава.
Яны — амаль аднагодкі. Свае славутыя біяграфіі пісалі прыкладна ў адзін і той жа час: «Асуджэнне Паганіні» Вінаградаў закончыў у 1936 годзе. У тым жа годзе ў перакладзе на рускую мову выходзіць толькі што створаны раман Маруа «Байран».
Таму і немагчыма нам сказаць, хто з іх і ў каго вучыўся...
Слава, сусветная слава цяжкаю хваляю накрывала генія. Паганіні гастраліруе па Еўропе. Рым, Вена, Прага, Дрэздэн, Парыж. Яго слухаюць Гёте, Шуман, Гейнэ, Крэйцар, Стэндаль, Байран. Тэатры «Ла Скала», «Сант-Агасціна». І, нарэшце, Парыж, «Гранд-опера». Грандыёзная і шыкоўная зала.
На сцэне ўдваіх — Ён і Скрыпка. А яшчэ смычок, які, не дакрануўшыся нават да струн, ужо трымае ў палоне слухачоў.
І канцэрт, і саната выконваліся ў суправаджэнні аркестра. Але трэцюю частку — варыяцыю — Паганіні выконвае сола, акампаніруючы сам сабе. За ўвесь аркестр! На скрыпцы! Ага, усяго толькі на скрыпцы. Неверагодная віртуознасць скрыпача праявілася тады ва ўсім бляску.
А калі ён санату на тэму «Вяселле Фігара» Моцарта сыграў толькі на адной, чацвёртай, струне, зала ўзарвалася і напраўду вар’яцкімі воплескамі.
Нейкая дама, нічога не разумеючы, няўпэўнена пыталася: «Як гэта — толькі на адной струне? Я ж выразна чула ўсе чатыры!» На што ёй хтосьці адказаў: «Ах, сіньёра, гэта і сапраўды неверагодна, але ж у яго манеры іграць ёсць нешта такое, ад чаго можна звар’яцець».
Эмацыянальныя падхопліваліся з месцаў, стрыманыя, седзячы, крычалі: «Чараўнік! Дзіва! Цуд! Чарадзей!»
Потым была славутая «Кампанела»...
«Зірніце, што ён робіць са звычайным кавалкам дрэва!» — дзівіліся слухачы, маючы на ўвазе яго скрыпку.
«Будзем жа радавацца, — пісалі назаўтра газеты, — што гэты чарадзей — наш сучаснік!»
А меламаны Булоні прачыталі ў сваёй газеце вось такое:
«Можа, тое толькі сон? Хто гэта істота, гэта стварэнне, якое толькі адным сваім з’яўленнем выклікае самае бурлівае захапленне? Каму належыць яно — зямлі ці небу? Ці, можа, невядомым нам сусветам?»
Чым далей усе яго хваляць, тым болей многія пазбягаюць яго, баяцца: вядзьмак!
На канцэрце маладая, узнёслая дзяўчына ўся аж свеціцца ад музыкі Паганіні, а пасля, убачыўшы Маэстра, — яна ўжо іншая, злая і незадаволеная ўсім. Яна ўжо другая! То ж трэба! Дзяўчына толькі што са слязамі на вачах захаплялася яго музыкаю і тут жа раздражнёна адварочваецца ад генія: яна, шчырая каталічка, — грэх! грэх! грэх! — заслухалася музыкаю Паганіні, які, разам з чортам, ачмурыў яе...
Нікало Паганіні ўсё гэта ведаў, бачыў і адчуваў. Вось як пра тое расказвае ён сам:
«У Вене я быў сведкам яшчэ больш дзіўнага здарэння. Што гэта, шаноўныя спадары? Кур’ёз легкавернасці, падагрэты энтузіязмам маёй ігры, ці нешта зламыснае? У Вене я іграў скрыпічныя варыяцыі пад назваю «Вядзьмаркі». Яны зрабілі незвычайнае ўражанне. Але я ўбачыў маладога чалавека з бледным тварам, з бародкаю, з гарбатым носам, з блукаючым позіркам, ненатуральна ўзбуджаным выглядам. Ён глядзеў на мяне і гучна запэўніваў суседку у тым, што ён ніколі не здзіўляецца маёй ігры, бо выразна бачыць за маёю спінаю самога чорта, які стаіць ля мяне і кіруе рухамі маіх рук і напружаннем майго смычка.
«Глядзіце, — казаў малады чалавек, — гэта незвычайнае падабенства з самім Паганіні. Чорт і Паганіні — гэта адзін і той жа твар, толькі раздвоены. Гэта двайнікі — адзін апрануты ў чорнае, другі — у чырвонае. Зірніце за спіну Паганіні, вы ўбачыце істоту ў чырвоным апрананні з рагамі, з казлінаю барадою, з выпучанай ніжняй губою, з усмешкаю і хрыпатым смехам. Яго чырвоны хвост шлёпае па чаравіках сіньёра Паганіні».
І тут жа Маэстра як не крычыць:
«Літасцівыя спадары! Пасля гэтага выпадку нават я сам як быццам не сумняваўся ў праўдзівасці гэтых слоў. І вось адсюль узнікае вялікая колькасць людзей, якія тлумачаць сакрэт майго майстэрства маім саюзам з д’ябальскай, грэшнай, зламыснай, каварнай сілаю».
Езуіты настойліва патрабуюць асвячаць ягоныя скрыпкі ў святой вадзе.
Вялікі і тонкі музыкант, Паганіні, разумее, што гэта значыць — ён шануе ўсе свае скрыпкі, ад каго б яны ні былі, і ведае, што, памочаныя ў ваду — няхай сабе і ў святую! — далікатныя інструменты набрыняюць і зробяцца ні на што не здатнымі.
І ў гневе адмаўляецца.
«Маэстра, вам неабходна памірыцца з царквою», — раяць яму зычліўцы.
Некаторыя завуць яго проста: «Д’яблаў Паганіні».
Маленькі сынок яго Ахіліна нічога не разумее. Ён пытаецца ў маці: «Чаму яны завуць бацьку праклятым?»