Ён і праўда, гэты А. Я. Сукін, генерал ад інфантэрыі, аднаногі стары служака, да ўсіх вязняў адносіўся з аднолькавай і нязменнай павагаю.
А дзе пахаваны паэт Рылееў і да гэтага часу невядома.
Жорстка? Ага, жорстка.
Бесчалавечна? І праўда — бесчалавечна.
Акрутна? Ды яшчэ як!
А скажыце, калі такое адбываецца ў нейкай іншай краіне свету, яно бывае неяк па-іншаму? Не! Тыя ж самыя ахвяры, тая ж самая жорсткасць. З таго боку, хто пераможа.
Улада — любая! — яна таму і ўлада, каб найперш абараняцца. Каб абараняць самую сябе. Гэта ж — ісціна!
Дыба, чацвертаванне, калесаванне, адсячэнне галавы, вісельня, расстрэл, электрычны стул, атручэнне. Раздзіранне ахвяры, прывязанай да дзвюх сагнутых і адпушчаных раптам бярозак. Навязванне да двух коней, якіх паганялі потым у розныя бакі. Кайданы. Катарга. Атамная бомба.
Божа мой, колькі ж ты, чалавек, напрыдумляў сам — на самога сябе! — рознага жуду і страхоцця!
Ты вар’ят, чалавеча!
Кажуць, Гітлер панічна баяўся нават кроплі любой крыві. А праліў, не задумваючыся, мора чалавечай.
Нават Мікалай І быў далікатны, уважлівы і ўражлівы. Памятаеце, як ён пісаў маці 25 красавіка, абураючыся дзекабрыстамі, — маўляў, ты ўяўляеш, любая матулька, гэты ж зладзей «Рылееў раскрыў учора ўвесь свой план адносна 14-га і прызнаўся, што ён сапраўды намерваўся ўсіх нас забіць».
Імператар дапытваў Рылеева з хітрасцю — іезуіт, ён, каб выведаць усё, прыкідваўся ледзь не ягоным аднадумцам, сябрам, дабрадзеем.
«Трэцяга дня, — піша Наталля Міхайлаўна мужу, — парадаваў мяне бог: імператар прыслаў тваю запіску і ўслед за гэтым 2 000 р. і дазвол пасылаць табе бялізну. Пры гэтым пасылаю табе дзве сарочкі, двое панчох, дзве хустачкі, ручнік».
І праз некалькі дзён: «Дабрачынная імператрыца Аляксандра Фёдараўна прыслала мне 22 чысла, гэта значыць у імяніны Насценькі, тысячу рублёў».
Грошы жонцы свайго ворага. Аляксандра Фёдараўна не ведала, навошта яна тое робіць, але ж пасылала.
А для імператара гэта была ўсяго толькі следчая хітрасць. Рылееў паверыў у шчырасць і раскрыўся. Поўнасцю!
Бог ведае, што тады рабілася ў Пецярбургу!
Бацька дзекабрыста Н. В. Шарамецьева, стары служака, адмаўляецца ад сына і просіць цара пакараць яго як найстражэй.
Маці Сяргея Валконскага, як і да арышту сына, усё роўна выконвае абавязкі першай статс-дамы, жыве ў царскім палацы і абедае за адным сталом з Мікалаем І.
Брат Пестэля адначасова з загадам пра павешаннне пяці дзекабрыстаў, сярод якіх быў і Павел Пестэль, атрымлівае ад цара флігель-ад’ютанцкія аксельбанты.
Але ж, не зважаючы на гэта, цар быў бязлітасны.
Імператар вырашыў не толькі самаму быць жорсткім, а і Еўропу, увесь свет навучыць жорсткасці: «Я буду няўмольны; я павінен даць урок Расіі і Еўропе». Мікалаю І здавалася, што Еўропа ў расправе з паўстанцамі «слишком плохо держит себя».
Мусіць, сяму-таму ў Мікалая-вешальніка, амаль праз пяцьдзесят гадоў пасля задушэння ім паўстання дзекабрыстаў, вучыліся і французскія ворагі Парыжскай Камуны, якая праіснавала ў гісторыі чалавецтва ўсяго толькі 72 дні.
Чакайце, у мяне ж недзе была кніга, што так і называлася «Парыжская Камуна» — п’еса Жуля Валеса, якая выйшла ў свет у «Літаратурных помніках» у 1974 годзе ў Маскве.
Французскі пісьменнік Жуль Валес быў відным камунарам, удзельнічаў у паўстанні 31 кастрычніка 1870 года, быў членам ЦК дваццаці акруг Парыжа, членам Парыжскай камуны, удзельнічаў падчас «Крывавага тыдня» ў барыкаднай барацьбе, быў асуджаны на смяротную кару і ўратаваўся толькі эмігрыраваўшы ў Бельгію, потым — у Швейцарыю.
Вось як ён у сваім творы падае фрагмент пасля задушэння Камуны, у якім нібыта і сам здзіўляецца, калі раптам дабро нечакана нараджае зло...
«Баналь. Вас выклікалі, спадарыня, як сведку падзеі, пра якую вы, вядома, не забыліся. Вы ж ледзь не страцілі дачку падчас пажару, калі быў падпалены ваш дом ля перакрыжавання Чырвонага Крыжа.
Дама. Цяжка ўспамінаць пра тое, васпан. Калі б не смяльчак, які з рызыкаю для жыцця выратаваў маю дачку Луізу, яна загінула б. а між тым гэты чалавек — федэрат.
Баналь. Ці не той гэта капрал, які быў адным з падпальшчыкаў дома?
Дама. Ага, спадар, як гэта не дзіўна. Федэраты лічылі, што гэта іх абавязак.
Баналь. Скажыце, вы пазналі б гэтага чалавека?
Дама (пасля хвіліннага роздуму). Наўрад ці. У гэтай сумятні я зусім страціла галаву. Прыпамінаю закуродымлены твар, абгарэлую бараду — гэты добры чалавек ледзь не загінуў, васпан, — ды яшчэ грубы голас, які сказаў мне: «Вось яна, вазьміце сваю дзяўчынку!».